ब्लोमेनमार्क्ट आणि गे परेड- रंगच रंग

उद्या अमृता येणार होती. आणि आमचा परिवार पुन्हा एकदा काही दिवस एकत्र रहाणार होता. अचानक अमस्टरडॅम खूपखूप प्रिय वाटून गेलं...

अमृता घेंटहून ट्रेनने येणार होती. त्यामुळे तिला घ्यायला स्टेशनला गेलो. तिला ट्रामच्या पाच नंबरच्या स्टॉपवर थांबायला सांगितलेलं. हा ऑगस्ट महिन्यातला पहिला शनिवार. दरवर्षी ऑगस्ट महिन्याच्या पहिल्या शनिवारी अमस्टरडॅमच्या सुप्रसिध्द कॅनाल्समधे गे परेड असते हे वाचलं होतं. साऱ्या शहरभर एलजीबीटीक्यूचे रंगीत ध्वज फडकले होते. अनेक इमारतींच्या घरांतून त्यांचे रंग झळकवणाऱ्या फिती सोडल्या होत्या. स्टेशनजवळ ही रंगीबेरंगी गर्दी होती. इंद्रधनुष्ये अवतरलेली. बऱ्याच लोकांच्या अंगावर गुलाबी कपडे होते, शाली, स्कार्व्ज गुलाबी होते.

विरुध्दलिंगी आकर्षण आणि स्त्री किंवा पुरुष असणे हेच तेवढे नॉर्मल मानणाऱ्या मानवी जगाने बाकी साऱ्या लैंगिकतेला धर्माच्या आणि सत्तेच्या मदतीने शतकानुशतके दडपून टाकलेले. गेल्या शतकाच्या उत्तरार्धात जगात निदान काही देशांत या वेगळ्या माणसांना ओळख मिळाली. त्यांच्या प्रेमाला मान्यता मिळाली. नेदरलॅन्ड या देशाचा दिल तर फार उदार. इथे कुणाच्याही व्यक्तिगत आवडीनिवडी, कपडे, लैंगिकतेच्या निवडींवर कुणी हिंसक प्रतिसाद सोडा आक्षेपही घेत नाही. माणूस म्हणून तुम्ही चांगले वागलात की पुरते. तर इथल्या अमस्टेल नदीत, कालव्यांच्या जाळ्यांतून आणि अमस्टरडॅमच्या कुशीत शिरलेल्या उपसागराच्या पृष्ठावरून ती परेड जाते. या परेडसाठी जगाच्या कानाकोपऱ्यातून वेगळ्या लैंगिकतेचे लोक येतात. वर्षानुवर्षं आपल्या वेगळ्या लैंगिकतेच्या दडपणाखाली झुरमडून राहिलेले लोक या निमित्ताने मोकळ्यावर येऊन आपले भय झुगारून देतात, तू एकटाच असा जीव नाहीस असे सांगायला इतर समानशीलांची साथ त्यांना मिळते. आज इथे सर्वसाधारण लैंगिकता असलेली ‘नॉर्मल’ माणसेही त्यांचे खुल्या मनाने स्वागत करतील. त्यांचा नॉर्मल जगण्याचा हक्क मान्य करतील. एलजीबीटीक्यू म्हणजे एल-लेस्बियन-समलिंगी आकर्षण असलेल्या स्त्रिया, जी- गे- समलिंगी आकर्षण असलेले पुरुष, बी-बायसेक्सुअल म्हणजे उभयलिंगी आकर्षण असणारे लोक, टी- ट्रान्सजेन्डर- विचित्रलिंग- किंवा ज्या लिंगाची लक्षणे आहेत त्यापेक्षा वेगळे वर्तन असणारे लोक आणि क्यू- क्वीअर यात लैंगिकतेचा सगळाच घोळ झालेली माणसे येतात. साऱ्या जगात अशी कोट्यवधी माणसे आहेत. मागासलेल्या देशांत, समाजांत त्यांचे जगणे मुश्किल होते. आपला वेगळेपणा न लपवता असा मोकळा श्वास घेता येणे अनेक प्रांतांत अशक्य आहे.ण आणि

तर आज अमस्टरडॅममधे या वेगळ्या लोकांची आणि त्यांचा केवळ माणूस म्हणून विचार करून त्यांच्या लैंगिकतेच्या हक्काला मान्यता देणारी मिरवणूक असणार होती. ही परेड संध्याकाळी सुरू होणार होती. पण लोक यायला सुरुवात झालेली.

त्या रंगीबेरंगी गर्दीत अमृता दिसली आणि आमच्या डोळ्यात रंग उतरला. आता काही दिवस तरी आम्ही एकत्र असणार होतो. अरूणही संध्याकाळी येणार होता. आम्ही बस पकडून फ्लॉवर मार्केटला गेलो. सिंगेल नावाच्या एका शांतसुंदर कालव्यात पार्क केलेल्या हाउसबोट्सवरच हे फ्लॉवर मार्केट होतं. हे छोटंसं फ्लॉवर मार्केट. खरं हॉलंडचं घाऊक फ्लॉवरमार्केट हे नव्हे. याला फ्लोटिंग फ्लॉवर मार्केट म्हणतात. ब्लोमेनमार्क्ट. एका रांगेत पार्क करून ठेवलेल्या हाऊसबोट्सच्या फळ्यांवर अंथरलेली ही फुलांची दुकानं. चौघेजण एकत्र फुलांफुलांतून चालत निघालो... सारे मनातले काटे दूर गेले.

तिथे वेडच लागायची वेळ. इतके रंग, इतके आकार, एक हलकासा सुवास... छतावर सुकवलेल्या फुलांचे गुच्छच गुच्छ लटकवलेले...

ट्यूलिप्स पाहायची संधी नव्हती पण फिर कभी म्हणत समोरच्या फुलदाटीला सरआँखोंपर घेतलं.

काही खरेदी न करतो तरच नवल. तिथं फिरफिर फिरलो आणि मग पुन्हा स्टेशनसमोर म्हणून जायला निघालो. अमस्टरडॅम स्टेशनच्या समोरून वाहणाऱ्या अमस्टेल नदीच्या पात्रातून सुटणाऱ्या लाँचेस एका कठड्यापाशी उभ्या होत्या. अरूण यायचा होता पाच वाजेपर्यंत. आत्ता वाजलेले पावणेचार. सहज लाँचफेरीची चौकशी केली तर ती शेवटचीच सुटणारी लाँच होती. पाऊण तासाची फेरी असणार होती. पाच वाजेपर्यंत सहज परतू अशा विचाराने उतरलोच. तिकिट काढताना लक्षात आलं की तो तिकिट देणारा, लाँच चालवणारा, त्याचा एक सोबती असे तिघेही जरासे टिप्सीच होते. हसून डुलून कायकाय बडबड चाललेली. तेवढ्यात तिकिटवाल्याने शंभर युरोमधले पैसे परत न देता पन्नास युरोची नोट असल्यासारखे पैसे परत दिले. मी त्यांचा टिप्सीपण पाहून सावध होते म्हणून बरं. दिले परत उरलेले पन्नास युरो त्याने सॉरीबिरी म्हणून. लाँचचा साहिल तर एकदमच धुंदखूष होता. आसपासच्या गुलाबी वातावरणाचा रंग त्याच्या डोळ्यात उतरलेला. बोटीत चढणारे सगळेच आनंदात होते. तो व्यवच्छेदक गुलाबी रंग ल्यालेले बरेच जण होते. गुलाबी पिसांचा स्कार्फ गळ्याभोवती गुंडाळलेला एक तरूण आणि त्याचे मित्रमैत्रिणीही आमच्या लाँचमधे चढले.  लाँच निघाली. डच साहिल एकदम छान माहिती देत होता. प्रत्येक कालव्यातून जाताना कडेच्या घरांचा इतिहास सांगत होता, सायकलींनी खचाखच भरलेले स्टॅण्ड्स दाखवत होता, अमस्टरडॅममधे सायकल चोऱ्या कशा होतात आणि मग लोक तात्पुरत्या म्हणून चोरलेल्या सायकली कालव्यात कसे टाकून देतात तेही सांगत होता, नाझी कालखंडातल्या कहाण्या, युध्दातल्या प्रसंगांची साक्षीदार घरे, सर्वात लहान-निरुंद घर वगैरे सारं काही नीटच सांगत होता. आणि मग आम्ही जेव्हा खाडीच्या पृष्ठावर आलो तेव्हा सारा माहौल बदललेला. गे परेड सुरू झाली होती. सजवलेल्या बोटींतून येणारी आनंदी मंडळी, स्वतःच्या जसं आहे तसं असण्याचा अभिमान मिरवत होती. त्यांच्या वेषभूषा, रंगभूषा सारे एका आनंदजत्रेचे रूप होते. त्यांची मौजमस्ती पाहायला, त्यांना आम्ही तुमच्या वेगळेपणाचा आदर करतो, तुम्हीही मजेत जगा असं सांगण्यासाठी साऱ्या पुलांवरून, काठांवरून लोकांनी गर्दी केली होती. बीअर पीत काही लोक कालव्यांतही उतरले होते. कुणी रंगीबेरंगी फुगे सोडत होतं, कुणी कॉनफेटीचा वर्षाव करीत होतं... गाणी आणि नाच होतेच. पण कानठळ्या बसत नव्हत्या. समोरून येणाऱ्या प्रत्येक आनंदनौकेवरच्या प्रवाशांना हात करीत, हसत खिदळत आम्हीही चाललो होतो. तेवढ्यात दोन पोलिसनौका आमच्या मागून आल्या आणि आमच्या लाँचला त्यांनी थांबवलं. तो मार्ग आज इतर बोटींसाठी मोकळा नव्हता- तरीही आमचा खोडकर साहिल त्यात घुसला होता. मग त्याने अज्ञान व्यक्त करीत क्षमा मागितली. आणि त्यांनी त्याला मागे परतायला सांगितलं. आता वेढा लांबचाच पडणार होता. त्या डँबिस प्राण्याने आमच्याकडे वळून- क्षमा करा तुम्हाला माझ्यामुळे अर्धातास ज्यादा बोटराईड करावी लागणार आहे असं डोळे मिचकावत सांगितलं. सगळे हसत ओरडले... आता आमचा प्रवास त्या गे-परेडच्या रांगेतच सामील होऊन सुरू झाला. पाहाणारांना आणि गे परेडवाल्यांनाही ही गडबड कळत होती. ते आमचं चुंबनं उडवून स्वागत करीत होते, हसत होते. सगळीच धमाल. आमचा साहिल म्हणजे हिरोच झाला. कितीतरी वेळ गे परेडमधून जात राहिल्यानंतर अखेर एके ठिकाणी त्याला पुन्हा एकदा कालव्याकडे वळावं लागलं. आणि मग एका शांत गहिऱ्या कालव्यातून आम्ही आनंदयात्री पुन्हा पहिल्या ठिकाणी पोहोचलो.

इथेही पुलावर आता सगळ्या आनंदी लोकांची गर्दी परेड बघायला लोटली होती. त्यात लिंगभेद नव्हता, वयाचेही बंधन नव्हते. मानवी अस्तित्वाचा तो सोहळा होता. असा अचानकपणे हा सोहळा इतक्या जवळून पाहाता आला हा निव्वळ योगायोग. प्लान करूनही हे साधलं नसतं. कुठेतरी एका ठिकाणी थांबून पाहावं लागलं असतं तर आम्ही कदाचित् ते पाहात थांबलोच नसतो.

शुध्द मराठीत सॉल्लिड म्हणतात तशी धम्माल आली.

I AMSTERDAM

रिज्क्स म्युझियम बंद होईपर्यंत आम्ही तिथे फिरत होतो. बाहेर आलो आणि थकलेल्या पावलांना विसावायला बागेत जाऊन बसलो. त्या देखण्या बागेत अतिशय सुंदर कारंजं थुयथुयत होतं. जमिनीतून उफाळून वर येणाऱ्या त्या कारंजांत मुलामाणसांची मुक्त धमाल चाललेली. आम्ही एका निरतिशय सुंदर अशा भव्य वृक्षाखाली बसलो. समोर कारंज, उजवीकडे म्युझियम आणि सभोवती शांतपणे वाचत किंवा हळू बोलत गप्पा मारत बसलेली माणसे... उठूच नये असं वाटतच उठलो. बाहेर पडल्यावर समोरच सात फुटी उंचीच्या लालबुंद अक्षरं उभी होती... I a m s t e r d a m… आणि त्या पलिकडे आय़ताकृती जलाशय आणि त्याच्याभोवतीने पाय बुडवून बसलेली माणसं.

तिथे पोहोचलो तर लाल टीशर्ट्स घातलेले सातआठ युवक त्या मोठमोठ्या अक्षरांसमोर उभे राहिले. आणि खणखणीत आवाजात ओरडू लागले... व्हॉट टाईम इ इट बडी... इट्स शो टाईम... बराच वेळ आरडाओरडा करून त्यांनी आपल्या भोवती गर्दीचे रिंगण जमवले. आणि मग कसरती सुरू केल्या. बघ्या लोकांनी यासाठी आपल्याला थोडेफार युरोज् द्यावेत ही अपेक्षा स्पष्ट बोलून दाखवली. पन्नास युरोज् गोळा करण्याची त्यांची अपेक्षा होती. मग त्यांच्या धमाल कसरती सुरू झाल्या. साशा फ्रॉम रश्याची कसरत तर फारच धमाल होती. मधे एक ब्रेक घेऊन त्यांनी  पैसे गोळा केले. म्हणाले कसरत अजून बाकी आहे, पण सगळा खेळ संपल्यावर लोक पटकन् पळून जातात म्हणून मुख्य शोच्या आधीच आम्ही पैसे गोळा करतोय बरं... लोकांनी पैसे दिले ते त्यांनी लगोलग मोजलेही. पण ते सगळे पन्नास युरो नव्हते. मग म्हणाले... हं... तुमच्यापैकी काहीजणांनी अजिबात काही पैसे दिलेले नाही, कळतंय आम्हाला... पण ठीक आहे... आणि मग त्यांनी शेवटच्या काही कसरती केल्या. मग आवराआवर करून सायकली घेऊन ते दुसऱ्या ठिकाणी जायला निघाले.

परतताना आम्ही डॅम स्क्वेअर या अमस्टरडॅममधल्या सुप्रसिध्द चौकातून चक्कर मारली. ज्या अमस्टेल नदीवरून या शहराचे नाव पडले तिच्या टोकावर बांधलेले धरण पूर्वी इथे होते. मग ते थोडे पुढे गेले. त्या धरणाच्या मागचा हा लांबरुंद चौक आता शहरातला फार महत्त्वाचा चौक आहे. या चौकात वाहनांना आतमधे प्रवेश नाही. लोक मुक्तपणे फिरत असतात. कसरतवाले, गाणी म्हणणारे लोक तिथेही येतात. या चौकात एक विचित्र हत्याकांड दुसरे महायुध्द संपतासंपता घडले होते. याच चौकातल्या एका प्रासादतुल्य वास्तूत दोन शतकभरांपूर्वी लुई बोनापार्टने आपला राजनिवास बांधला होता. (आता तिथे राजघराण्यातील लोकांच्या वंशावळींचे म्युझियम आहे.) इथेच बाजार भरत असे. आता या चौकाच्या बाजूने तो जुना राजप्रासाद, एक चर्च- न्युव चर्च- आहे- इथे नेदरलॅण्डच्या राजघराण्यातील व्यक्तींचे विवाहसोहळे अजूनही पार पडतात, पण एरवी त्याचा वापर म्युझियमसारखाच होतो. एका टोकाला दुसऱ्या महायुध्दात बळी पडलेल्यांचे एक स्मारक आहे पांढराशुभ्र दगडी सुळका आणि त्यावर कोरलेल्या मानवी वेदनार्त प्रतिमा. या  चौकात वर्षातून अनेक कार्यक्रम होतात, मुलांसाठी आनंदजत्रा होतात. उगीच एक चक्कर मारून तिथून बाहेर पडलो. तिथून जवळच अमस्टरडॅमचा रेड लाईट एरिया डी-वॉलेन आहे. एक मोठे डिपार्टमेंट स्टोअर आहे, एक फार जुने, सुप्रसिध्द होटेलही आहे. पण सर्वात अनुभवण्यासारखे होते ते तिथले उत्साहाने फसफसणारे तरीही साधेसुधे वातावरण. पाय कमी दमलेले असतील तेव्हा पुन्हा एकदा इथे येऊ या म्हणत आम्ही तिथून निघालो. बस किंवा ट्राम पकडायला रस्त्यावर गेलो तर समोरच्या एका जुन्या भव्य वास्तूने खुणावले. त्या जुन्या भव्य दगडी इमारतीच्या बाहेरून काहीही पत्ता लागत नव्हता, पण आतमधे एक सुसज्ज सुंदर मॉल होता. वारसा जपण्याच्या समित्यांचा खल आणि गोंधळ न घालता ती इमारत सुंदर रीतीने जपलीही होती आणि वापरलीही होती. मुंबईत टाटांच्या ताब्यात असलेल्या शंभर वर्षांपूर्वीच्या आर्मी आणि नेव्ही बिल्डिंगची आठवण आली.

थकलेले पाय आणि प्रसन्न मन घेऊन त्या देखण्या शहरातून ट्रामने फिरत आम्ही परतलो.

पंधराव्या मजल्यावरून दिसणारा सूर्यास्त मोठा मनोहर होता. तांबूस सोनेरी किरणांत दूरवर एक सूर्यरंगाच्या छटांत रंगवलेली इमारत झळझळून उठली होती. क्षितिजावर असलेल्या समुद्राचं, बंदराचं अस्तित्व अचानकच उन्हाने उघड केलं होतं. आणि अचानक छानसा उन्हेरी पाऊस आला...  

रिज्क्स म्यूझियम- डचपणाचा गौरव

सकाळी समोर जाऊन बस पकडली आणि निघालो. काल येतानाच डोळ्यात भरलेला समुद्राखालून काढलेला भुयारी मार्गच घ्यायचा होता. स्टेशनजवळच्या परिसरात पोहोचल्यावर तिथे ट्राम आणि बसेस यांची शिस्तीत येजा होती. आणि फ्रिक्वेन्सी तर उत्तमच. या ट्रामचं आणि बसचं तिकिट एकत्रच काढायची सोय होती. त्यावरच्या इलेक्ट्रॉनिक पट्टीला मशीनजवळ नेलं की तुमच्या तिकिटवापराची नोंद होते.

स्टेशनच्या समोरच टूरिस्ट ऑफिस आहे हे वाचलं होतं. तिथे एका खाजगी कंपनीचंही ऑफिस होतं. सुश्रुतने आधी चुकून तिथेच चौकशी केली. प्रथम नकाशाबद्दल विचारलं. नकाशा साधारणतः फुकट वाटला जातो. पण तिथल्या बाईने तो एक युरोला सांगितला. आणि म्हणाली पलिकडे शासकीय ऑफिसमधे तो तीन युरोला मिळेल. पण सुश्रुतला शंका आली. बसट्रामचा पास कुठे मिळेल हे विचारल्यावर तिथली बया त्यांच्या टूरची माहिती देऊ लागली. आम्ही तिथून निघालो आणि शेजारच्या शासकीय ऑफिसमधे गेलो. म्युझियमपास आणि तिकिटं विकत घेताना नकाशा विचारला तर त्यांनी तो फुकट देऊन टाकला. त्यांना शेजारच्या ऑफिसबद्दल सांगितलं, तर तिथली मुलगी हसली फक्त.

मग ट्राममधे बसून रिज्क्सम्युझियमकडे निघालो. वाटेत दिसणारं ऍमस्टरडॅम भारी देखणं होतं. एक गंमत लक्षात आली, मूळ पक्क्या दर्यावर्दी लोकांचं हे गाव... जहाजं, समुद्रातलं जीवन म्हणजे यांचा जीवच. तिथल्या अनेक इमारतींवर वातकुक्कुटाऐवजी जहाजं बसवलेली. वातजहाज. इथल्या एकमेकांना लगटून बांधलेल्या इमारतींमागे कारण आहे. एकेक भिंत कॉमन असल्यासारख्या इमारती असतात. त्यामुळे थंडीत इन्सुलेशनचा, हीटिंगचा खर्च कमी येतो.

इथले लोकही पॅरीसमधल्या लोकांपेक्षा अधिक मनमोकळे, हसरे आहेत हे लगेच लक्षात येतं. रिज्क्सम्युझियमकडे जाताना वाटेत सारं कालव्यांचं जाळं पार करतकरतच जात होतो. किती देखणेपणा होता त्या कालव्यांत. इतकी मनःपूर्वक राखण. कारंजी, बागा, दुकानं सारंच सुंदर. पण तरीही त्यात पॅरीशियन औपचारिक रेखीवपणा नव्हताच इतकी मोकळी रचना. सारं सहज घडून, जुळून आल्यासारखं.

म्युझियम स्क्वेअरमधे पोहोचलो. तिथून जवळच व्हॅन गॉ म्युझियमही आहे. आणि तिथवर कालव्यातूनही जाता येतं. छोट्याछोट्या देखण्या वास्तूंनी सजलेल्या रस्त्यावरून पुढे सरकतो आणि धाडकन् ही भव्य वास्तू आडवी येते. रिज्क्सम्युझियम. अठराव्या शतकाच्या अखेरील आपल्याकडेही लूव्रसारखं म्युझियम असायला हवं अशी कल्पना पुढे आणली गेली. आणि या म्युझियमची घडण सुरू झाली. प्रथम हॅग या शहरात आणि मग इथे ऍमस्टरडॅममधे हे म्युझियम आलं. आणि मग बरीच स्थित्यंतर होत एका वास्तूशिल्प स्पर्धेत डिझाइन तयार होऊन १८८५मधे या आताच्या वास्तूत हे रिज्क्सम्युझियम आलं.

या इमारतीवर ढळढळीत लिहून ठेवलंय, कला हा एक मानसोपचार आहे... ART IS THERAPY.

थकलेल्या, हरलेल्या मनाच्या असंख्य कोपऱ्याकंगोऱ्यांना भिडणारं आणि त्यांची शुश्रुषा करणारं काही ना काही वस्तूसंग्रहालयांतून सापडतं आणि म्हणूनही आपण तिथं ओढावून जात असतो हे हलकेच लक्षात आलं ती ठळक अक्षरं वाचून.

प्रवेशद्वारातच एक कागद लावून ठेवलाय. डच भाषेत आणि इंग्रजीत लिहिलेला. त्याचा अनुवाद असा-

‘कला हा एक मानसोपचार आहे

म्युझियमची फेरी साधारणतः आपल्याला कलेशी ओळख करून घेण्याची संधी असते. या फेरीचा हेतू थोडा वेगळा आहे. यात भेटणाऱ्या कलेमुळे तुमचं जीवन थोडं अधिक व्यथामुक्त व्हावं असा हेतू आहे. कला ही मानसोपचारासारखी कामी यावी असा हेतू आहे. या भेटीतील प्रमुख भूमिका कला बजावणार नसून ती तुम्ही बजावायची आहे: तुमच्या आशा, तुमच्या निराशा, तुमची दुःखे, तुमची असोशी- या सर्वांबद्दल कलेतून काही टोकदार आणि अनेकदा उपयुक्त भाष्य होते.’

मग नकळत आपण आपल्या मनातल्या आशा-निराशा-दुःख-अपेक्षांशी तिथल्या चित्रशिल्पांचा मेळ घालून पाहातो. काही वेळानंतर ते विसरूनही जातो. आणि निर्मळपणे सारे पाहून लागतो. इतिहासात घडवल्या गेलेल्या कलानिर्मितींचे संदर्भ आणि परिणाम तपासू लागतो.

डच लोकांच्या डचपणाला सलामी म्हणून हे म्युझियम बांधलं गेल्याचं सांगतात. दोनेक लक्ष कलावस्तूंचा संग्रह आहे इथे. अर्थात एका वेळी आठ हजार वस्तूच मांडलेल्या असतात.

आत शिरताच डच आपुलकीचा अनुभव येऊ लागला. तिथला प्रत्येक कर्मचारी नीट मनापासून माहिती देत होता. ऑडियो एड्स घ्यायला गेलो तिथे काउंटरवरच्या तरुणाने इतकं छान समजावून सांगितलं. मग आम्ही जरा थकलेलो आहेत असं जाणवताच त्याने स्वतःहून सांगितलं, इकडून जा, लिफ्ट घ्या आणि वरच्या मजल्यावर जा, आणि तिथून खाली उतरत पाहात या. कसला गोड मुलगा होता तो. निघालो तर पुन्हा लक्ष वेधवून सांगितलं, तुमच्या या इन्स्ट्रुमेंटची बॅटरी कदाचित संपेल हं. इथेच येऊन बदलून घेऊ शकता. मीच असेन असं नाही. पण माझा कोणताही सहकारी तुम्हाला मदत करील. एन्जॉय...

या म्युझियमचा लेआऊट खूपच सोयीचा आहे. प्रशस्तही. सुंदरही. इथे अनेक ठिकाणी म्युझियमच्या क्युरेटरने काही मतं लिहून ठेवलीत. त्यात काय असतं- काय असावं आणि दुष्टमत काय अशेल अशा प्रकारची मल्लिनाथी आहे. काही कमेन्ट्स छान होत्या. काही क्लिशे. काही बोगस. पण साधे प्रिंटआउट्स होते ते चिकटवून ठेवलेले. सतत बदलत असणार असे. मजा वाटली.

वेर्मीर, रेम्ब्राँ, व्हॅन डाईक, जॉन स्टीन, हॅल्स अशा अनेक चित्रकारांची तैलचित्रे या म्युझियमच्या २००० चित्रांच्या संग्रहात आहेत. यातील वेर्मीरची मिल्कमेड आणि रेम्ब्राँचे नाईट वॉच नावाचे तैलचित्र ही मनात रहातील अशी. एकाग्रचित्त होऊन प्याल्यात दूध ओतणाऱ्या शिल्पवत् स्त्रीच्या हातातील भांड्यांतून खाली पडणारी दुधाची धार जणू हलतेय की काय असा भास व्हावा असे चित्रण. अनेक शिल्पकृती, फर्निचर, हजारो जहाजांच्या हुबेहूब, प्रतिकृती, डचांनी बोर्निओ, सुरीनाम वगैरे ठिकाणी वसाहती केल्या होत्या तिथल्या शस्त्रांचे संग्रह, तिथल्या लोकांचे पेहराव, बोर्निओच्या सुलतानाच्या गळ्यात असलेला ७० कॅरटचा बांजारमासिन नावाचा हिरा, जगभरातून जमा केलेल्या अनेक कलावस्तू, एक अतिशय सुंदर बाहुल्यांचे घर... पण हे सारे पाहाताना लूव्रला होते तशी असाहाय्य अवस्था होत नाही. मन एकेका पापुद्र्याने फुलत प्रसन्न होत जावे अशीच काहीशी रचना आहे या म्युझियमची.

या म्युझियममधे टॉयलेट्सची संख्या प्रचंड आहे. एकाच ठिकाणी पण एका लांबलचक रांगेत जवळपास पन्नास टॉयलेट्स होती. स्त्रियांची पन्नास, पुरुषांची पन्नास. म्युझियम पाहायला आलेल्या लोकांचा वेळ नसत्या गोष्टीत रांगा लावण्यात जाऊ नये म्हणून ही काळजी घेतलेली. त्यांचा कॅफेटेरियाही लोकांचा वेळ अजिबात फुकट जाणार नाही अशा कार्यक्षमतेने आणि कौशल्याने चालवला जातो. इतकी चटपटीत सेवा देणारे आणि लागलेली रांग भराभर बसवली जाईल याची काळजी घेणारे ते कर्मचारी पाहून निदान पॅरीसच्या ऑर्से म्युझियमच्या लोकांनी इथे प्रशिक्षणच घ्यायला पाहिजे असं वाटलं. 

अॅमस्टरडॅमकडे... प्रथमदर्शनीच जान निसार

पॅरीसहून निघाल्यावर साडेतीन तासांत अमस्टरडॅमला पोहोचलो. हेसुध्दा एक भव्य तिमजली स्टेशन होतं. भरपूर एलेव्हेटर्स, एस्केलेटर्स असल्यामुळे, आणि आतल्या सर्व फलाटांच्या जमिनी गुळगुळीत असल्यामुळे कितीही जड सामान घेऊन गेलं तरी काहीही त्रास जाणवणार नाही अशी व्यवस्था. बाहेर आलो तोच अमस्टरडॅमच्या स्वच्छ हवेचा प्रसन्न श्वास जाणवला. रांगेत उभं राहून सहजपणे टॅक्सी मिळाली.

जिथे जायचं होतं तो भाग गाठायला वॉटरफ्रन्ट म्हणजे अमस्टरडॅममधे घुसलेल्या उपसागराचा भाग भुयारी मार्गाने ओलांडून जायला हवं होतं. झुप्पकन् आम्ही त्या भल्यामोठ्या जलाशयाच्या पोटाखालून पलिकडे आलो.  टॅक्सीवाल्या तरुणाने गप्पा मारतमारत न चुकवता आम्हाला हेत् ब्रीड नावाच्या भागातल्या आमच्या इमारतीपाशी आणून सोडलं. म्हणाला, इथे गेला महिनाभर पावसाने वैताग आणलाय. कधीही येतो. दोन दिवस पाऊस मग दोन दिवस गायब. काही कळत नाही.

आम्ही बीएनबीमार्फत एक घर घेतलं होतं. फेबियन गॉन्डॉर्फ नावाच्या तरुणाचं. त्या इमारतीत पंधराव्या मजल्यावर होतं ते.

गेलो तर फेबियन स्वागतासाठी हजर होता. सव्वासहा फुटी देखणा काळा तरूण होता तो. किकबॉक्सिंगमधला राष्ट्रीय चॅम्पियन. त्याच्याशी हात मिळवताना एक बॅग त्याच्या फ्लॅटच्या बाहेरच राहिली. आम्ही त्याच्याशी आतमधे शिरून बोलून, सगळ्या सिस्टिम्स समजावून घेईपर्यंत कुणातरी चोराने ती बॅग उघडून त्यातल्या चारपाच पॅकबंद वस्तू लांबवल्या. बाकी त्या बॅगेत, मसाले, भाजणी, लोणची असलंच कायकाय होतं. गेला एक माऊस, एक कीबोर्ड, आणि एक फास्ट ट्रॅकचं घड्याळ. फेबियन गेल्यानंतर आमच्या लक्षात आलेलं. बाहेर जाऊन पाहातो तर बॅग उघडी पडलेली. आम्ही पाहात होतो तोच समोरच्या फ्लॅटचं दार उघडलं. आणि त्यातला एक तरुण माणूस बाहेर डोकावत म्हणाला, मी आलो तेव्हा ती उघडीच पडलेली. मी काही घेतलं नाही, पण कुणीतरी घेतलं हां... हाच चोर असावा. नाहीतर युरोपमधे बाहेरचे आवाज ऐकून कुणी दरवाजे उघडत नाही. बहुतेक आणखी काही काढता येतंय का पाहायला आला असावा. पण तिथं करण्यासारखं काहीच नव्हतं. फेबियनच्या कानावर घातलं. त्याला वेगळीच चिंता पडली- आम्ही बीएनबीवर आता त्याचा रिव्यू खराब करू की काय... त्याला सांगितलं, बाबा रे- आमची चूक, आम्ही विसरलो. तुला कशाला दोष देणार. चिलॅक्स. तरीही तो सेक्युरिटीकडे चौकशी वगैरे करत राहिला. पहिलाच दिवस वाईट अनुभव आला म्हणून जरासे बिचकलोच आम्ही. पण नंतर मात्र अमस्टरडॅमवर खूषच झालो.

फेबियनचं घरही मस्त होतं. शुभ्र फर्निचर, ग्रे कार्पेट... निवडक वस्तू. या बाबाच्या घरात मात्र एकही पुस्तक नव्हतं. किचनमधे तेवढी काही रेसिपी बुकं होती. आणि मुख्य म्हणजे ओटा, सगळे स्विचेस, शॉवर स्टॅन्ड, हे त्याच्या उंचीप्रमाणे सोयिस्कर अशा उंचीवर होते. पण किचन इतकं छान सुसज्ज होतं. की इथे स्वयंपाक करायला खूप बरं वाटलं. भरपूर भांडी, क्रोकरी, कटलरी. आणि लागलं तर वापरा म्हणून सामानही भरपूर होतं. लांबलचक गॅलरीतून दिसणारं दृश्यही सुंदर मनोहर होतं. खाली एकीकडे भला मोठा पार्किंग लॉट, त्यातही भरपूर झाडं आणि एकीकडे एक भलं मोठं उद्यान. खालून सतत सीगल्सच्या हाका येत, बदकांचा कलकलाट चाले. दूर क्षितिजावर समुद्राची चमचमती रेघ दिसत असे. आणि रस्ता ओलांडला की स्टेशनला थेट घेऊन जाणाऱ्या बसेस होत्या. जवळच जंबो नावाचा ग्रोसरी मॉल होता. एक देखणा शॉपिंग काँप्लेक्स होता.

मागच्या बाजूला एक लांबलचक फिरत जाणारी दुमजली इमारत होती. त्यात ऑफिसेस होती, आर्टिस्ट सेंटर होते. एकंदरच देखणा परिसर होता तो. गेलो त्या दिवशी आम्ही समोरच्या शॉपिंग कॉम्प्लेक्समधे चक्कर मारली, जम्बोमधे जाऊन येते चार दिवस लागतील असं दाणापाणी, ताजी फळं, ताजा ब्रेड, मासे, चिकन वगैरे घेऊन आलो. रात्री घरी जाऊन फक्त मासे तळले शिजवले आणि जेवून झोपलो. उद्या रिज्क्सम्युझियमला जायचं ठरलं होतं.

पारीच्या परीचा निरोप

दुसऱ्या दिवशी एमिली म्हणजे या घराची मालकीण आली. एमिली अगदी छान साधीशी मुलगी होती. आम्ही निघेपर्यंत थांबून गप्पा मारत राहिली. ती नाट्यअभिनेत्री होती. आणि पॅरीसच्या एका उपनगरात आपल्या बॉयफ्रेन्डबरोबर रहात होती. पण या बॅस्टिलमधल्या घरावर तिचा खूप जीव होता. तिचे आईवडील आणि तिची बहीण यांच्यासह तिचं आयुष्य इथेच गेलेलं. म्हणूनही हे घर तिला प्रिय होतं. पण लोकेशनमुळेच बीएनबी मधून आमच्यासारखे लोक इथे येत आणि चांगले पैसे मिळत म्हणून ती लांब जाऊन राहिली होती. म्हणाली आत थोडे दिवस इथेच राहीन आणि मनासारखं जगेनवागेन. तिला मुंबईला यायचं आमंत्रण दिलं. बॉलिवुड आणि मुंबईतलं थिएटर याबद्दल तिला ऐकून माहीत होतंच. बॉलिवुड मूव्हीजमधे कसा नाच करतात ना- म्हणून तिने हातपाय तंगड्या उडवत एक नाच केला आणि हसत सुटली. सगळेच खदखदून हसलो तिच्या नाचावर आणि बॉलिवुडच्या नाचावरही.

टॅक्सी मागवून घ्यायला तिनेच मदत केली. तिला द लिटल प्रिन्सचा एक मग भेट दिला त्यावर मनापासून खूष झाली. कधीतरी नक्की येईन मुंबईला म्हणाली.

तिचा निरोप घेऊन आम्ही आलो गेर डी नॉर्ड स्टेशनला. इतकं सुंदर आणि भव्य स्टेशन होतं हे. स्वच्छ आणि प्रशस्त. थॅलिस नावाच्या कंपनीच्या फास्ट आणि सुखकर ट्रेन्स असतात. वाट पाहात थांबलो. वेळेवर ट्रेन आली. सगळं शांतपणे, निवांतपणे पार पडलं. स्टेशनवर अलोट गर्दी असा प्रकारच नव्हता. एक राजस दिसणारं वृध्द जोडपं होतं. कुणी तरी ट्रेनने येण्याची वाट पाहात होते. त्यांची मुलं नातवंडं ट्रेनने आली तेव्हा त्यातल्या वृध्देचे डोळे पाणवले आणि नाक लालेलाल झालेलं दिसलं. सगळीकडचे धागे सारखेच गुंततात वाटलं...

पॅरीसचा निरोप घेताना परत येऊ आम्ही म्हणूनच हात हलवला.

पॅम्पिदू- साक्री कूर.. कलेच्या प्रांती...

आता एकच दिवस पॅरीसचा. उद्या मात्र प्रकाश जोशी यांच्या खास शिफारसीमुळे पॉम्पिदू सेंटर आणि मग माँटेमोर्त किंवा सॅक्रीकूअरला जाऊन कलात्मक ‘पारी’ची लज्जत चाखणार.

पॅम्पिदू सेंटर म्हणजे मॅडॅम पाँपेदूँच्या नावाने केलेलं म्यूझियम आहे असा माझा समज झालेला. ही पंधराव्या लुईची लाडकी बाहरवाली. गायिका, अभिनेत्री, कलासाहित्यात रस असलेली सुंदरी राजाच्या दरबाराची सदस्य. राणी इतकाच तिलाही सन्मान होता वगैरे माहीत होतं. म्हणून तिच्या नावाने म्यूझियम काढलं असेल असं वाटलं. प्रकाश जोशींनी सांगेपर्यंत या सेंटरचं अस्तित्वच माहीत नव्हतं. ब्यूबर्ग भागात सकाळीच पोहोचलो. इमारत खूप वेगळ्याच प्रकारे बांधलेली आहे हे माहीत होतं. आम्ही गेलो ते मागच्या बाजूने. त्यामुळे आधी तर वाटलं ही कुठली तरी काम चालू असलेली इमारत असावी. मग प्रवेशद्वार शोधत पुढच्या बाजूने गेलो तेव्हा. समोरचं मोकळं प्रांगण आणि इमारतीची सुंदर आगळीवेगळी दर्शनी बाजू दिसली. साधरणतः इमारतींतील जे काही आत दडवले जाते ते सारे बाहेर होते. पाइप्स, जिने, व्हेन्ट्स सारेसारे बाहेर. रेंझो पियानो आणि रिचर्ड रॉजर्स या दोन आर्किटेक्ट्सनी या इमारतीची रचनासंरचना मांडली. यातल्या बाहेर दिसणाऱ्या प्रत्येक गोष्टीसाठी रंग ठरवण्यात आले. एअर कंडिशनिंगसाठी निळा, एलेव्हेटर्ससाठी लाल, प्लंबिंगसाठी हिरवा वगैरे. त्यामुळे उलटीपालटी तरीही रंगीतसंगीत अशी ही इमारत साऱ्या जगात आपल्या वेगळेपणाने उठून दिसते. शिल्प, चित्र, इतर इन्स्टॉलेशन आर्ट, छायचित्रकला, सिनेमा, संगीत, नाट्य असे वेगवेगळे कलाप्रकार इथे हजेरी लावत असतात. पाच मजले पूर्ण मोकळा अवकाश या कलासंस्कृतीच्या नवनव्या प्रयोगांसाठी खुला आहे. खालच्या मजल्यावर पुस्तकांचे प्रचंड मोठे दुकान, नव्या डिझाइनच्या कलात्मक आणि उपयुक्त वस्तूंचे दुकान, कॅफेटेरिया आहे. आणि मग वरच्यावरच्या मजल्यांवर वेगवेगळी प्रदर्शने. काही कायमस्वरूपी काही तात्पुरती. म्यूझियम, आर्ट गॅलरी आणि इतर कलाविष्करणाची एक ऊर्जस्वल जागा अशी या सेंटरची युरोपात ओळख आहे. तीसच वर्षांपूर्वी बांधून झालेले हे सेंटर जगभरच्या नव्या कलाकारांचे आणि रसिकांचे आनंदनिधान बनले आहे. पाय दुखून आले तेव्हा आणि डोळ्यांनी आणखी काही ग्रहण करायचं थांबवलं तेव्हा तिथून बाहेरच पडलो. समोरच्या प्रांगणात एव्हाना गायक, वादक, कलाकुसरीच्या वस्तू विकणारे यांची छोटीशी जत्रा भरलेली. आणि एक तरुणी लांबलचक आल्पहॉर्न घेऊन वाजवत होती. एका हाताने एका डमरूसदृश तुंब्याच्या वाद्यावर ताल धरत होती. त्या आवाजाने कुंदकुंद होत होतं. पुढे जाऊन सगळया फिरस्त्यांची, कारागिरांची पाहाणी करत गेलो. एक म्हातारी जिप्सीसारखी बाई रंगीत मण्यांपासून, दगडांपासून विणून केलेले दागिने, फ्रेन्डशिप बँड्स विकत होती. छान कलात्मक रंगसंगती आणि आकार होते. आणि किंमत भरमसाठ.

तिथेच बाजूला एक छोटासा जलाशय होता आणि त्यात चित्रविचित्र, विक्षिप्त वाटणारी रंगीबेरंगी सोळा शिल्पकारंजी होती. चुंबन घेण्यासाठी आवळलेले लालबुंद ढबाडे ओठ मधूनच कारंजाची पिचकारी उडवत होते, एक सापळ्यासारखा आकार, एक विदूषकी आकार. एक आग ओकणारा पक्षी, कोल्हा, साप, बेडूक... कायकाय... आयगॉर स्ट्राविन्स्की या संगीतज्ञाच्या सन्मानार्थ ही हलती कारंजी या उथळशा जलाशयात बांधली आहेत. जागेच नावच प्लेस स्ट्राविन्स्की. बटबटीत असूनही आपण त्यांच्याकडे कां पहात रहातो कळलं नाही मला. पण काहीतरी नजरबांध आहे त्यात. जलाशयाच्या भोवतीने ग्रेनाईटचा कठडा आहे. तिथे खूप मुलंमाणसं मजेत पाण्याकडे बघत खातपीत बसतात. तीनही बाजूंनी रेस्त्राँची गर्दी आहे. बाहेर अगदी जलाशयापर्यंत पाच फूट अंतर सोडून खुर्च्या टाकून बसतात. छान कॅनपी, छत्र्या आहेत. पलिकडे सेंट मेरी चर्च आहे. त्याच्या शेजारच्या इमारतीवर एक भला मोठा विदूषकी चेहरा रंगवलाय. श्शूः असं तोंडावर बोट ठेवून बजावणारा... आणि त्याही पलिकडे एका इमारतीच्या अगदी वरच्या दोन मजल्यांवर भग्न, विचारमग्न असा चेहरा ग्राफिटीपेंन्टिंगमधे रंगवलाय. केवढा तरी मोठा. काळजाचा ठाव घेईल अशी भग्नता, निमग्नता.

तिथून रमतगमत चालत बाहेर पडलो. जवळच असलेल्या बसस्टॉपवरून माँतेमार्त्र-सॅक्रीकूरला जाणारी बस मिळाली. सॅक्रीकूरच्या पर्वतीच्या पायथ्याशी असलेला रस्ता बुलेवार ड क्लीशी हा एक मोठा खरीदारीचा रस्ता आहे. सुप्रसिध्द नाइटक्लब मूलाँरूजही इथेच. इतरही सेक्सशॉपिंग बरंच. पण तरीही कुठेही गलिच्छपणा आणि गलिच्छ वृत्तीचेही दर्शन होत नाही. सारं आपापल्या ठिकाणी सभ्यपणेच. रस्त्यावरून माँतेमार्त्रवर फनिक्यूलर ट्रेनने जाता येतं. पण आता माझ्यात फनिक्यूलरच्या स्टेशनपर्यंत चढत जायचंही त्राण नव्हतं. आणि टॅक्सी मिळाली. सॅक्रीकूरच्या टेकडीचे वैशिष्ट्य अद्वितीय असे आहे. पॅरीसमधली ही सर्वात उंच जागा. पॅरीस कम्यूनच्या क्रांतीकारी घटनेचे जन्मस्थान आणि पराभवस्थानही. आणि तिच्या टोकावर आहे बॅसिलिका ऑफ द सॅक्रेड हार्ट ऑफ पॅरीस. पवित्र हृदयाचं माहीत नाही पण त्या सुंदर वृक्षराजीने नटलेल्या टेकडीने कलेचे प्राण मात्र जपले आहेत. या परिसरात कित्येक कलाकार येऊन राहून गेले, काम करून गेले, रेनॉर, मोडिग्लियानी, उट्रिलो, पिकासो हे चित्रकार इथे वास्तव्य करून काम करत. व्हॅन गॉच्या सुरुवातीच्या काळात तो आपला लाडका भाऊ थिओ याच्या घरी येऊन राहिला होता, त्या थिओचं घर माँतेमार्त्रमधेच होतं. तो स्वतः आर्ट-डीलर होता आणि त्या वेळचे श्रेष्ठ, नामांकित कलाकार, पिसारो, गॉगिं, टुलूज-लॉत्रे यांच्याशी व्हॅनच्या भेटीगाठी त्यानेच करून दिल्या. व्हॅन गॉची माँतेमार्त्रची चित्रे प्रसिध्द आहेत. पिकासोने त्याचा सर्वात प्रसिध्द मास्टरपीस इथेच केला.

पण याआधी म्हणजे अगदी दुसऱ्यातिसऱ्या शतकापासून ग्रीकांनीही या पर्वतीवर वस्ती केली होती याचे पुरावशेष इथे सापडले आहेत. एवढंच काय एका नामशेष झालेल्या प्राचीन प्राण्याचा सांगाडाही इथे मिळाला होता. आणि हे सारे काही इथे चांगल्या प्रकारे जतन करून ठेवण्यात आले आहे. भाग्यवान ते, ज्यांना इथे भरपूर वेळ देणे शक्य होते.

अर्थात यातलं काहीही आमच्या टॅक्सीवाल्याला माहीत नव्हतं किंवा सांगता येत नव्हतं. आम्ही फक्त त्या शांत, सुंदर नगरीचं सौंदर्य टिपून घेतलं आणि उसासलो. त्याने आम्हाला थेट बासिलिकापाशी नेऊन सोडलं. पायाची ताकद पुरवून वापरायची होती, त्यामुळे बासिलिका बघण्यात वेळ घालवायचा नव्हताच. एका चर्चसारखं दुसरं... तिथला ऑर्गन खूप प्रसिध्द आहे म्हणे. पण बाहेरून चर्च तसं साच्यातलंच.

तिथून दिसणारं दूरवर पसरलेल्या पॅरीसचं दृश्य सुंदर होतं. समोरच्या उतारावर उलगडत गेलेल्या हिरवळीच्या पायऱ्यांवर गर्दीचगर्दी बसलेली. थोडासाच वेळ तिथं थांबून आम्ही प्लेस डी तेर्त्रेच्या शोधात निघालो. वाटेत एक गायकांचा ग्रुप छान गाणी म्हणत होता. युरो नि सेंट्स गोळा करत होता. जोरदार गाणं होतं. तिथून सुवेनिर शॉप्सच्या गर्दीतून वाट काढत प्लेस ड तेर्त्रे पोहोचलो.  १६व्या शतकापासून गजबजत आलेला माँतेमार्त्र गावातला हा चौक आता चित्रकारांचे खास स्थान झाला आहे. चारीही बाजूंनी झालेल्या रेस्त्राँ आणि आर्ट शॉप्सच्या मधोमध असलेल्या एका विस्तीर्ण चौकात चित्रकार आपली चित्रे आणि इझेल्स, रंग, कुंचले घेऊन बसले होते. ते सारेच्या सारे व्यावसायिक प्रशिक्षण घेऊन इथे आलेलेच होते. समोर बसून स्वतःचं चित्र काढून घेण्याची क्रेझ बरीच होती. आणि पोर्टेट चित्रांचा व्यवसाय जोरात होता. पण त्याशिवाय वेगळी चित्र काढणारेही खूप होते. आणि काही चित्रकार तर पुढे कधीतरी भविष्यात चांगले प्रसिध्द होतील हे जाणवत होतं.

तिथल्या ल क्रीमलेरे नावाच्या रेस्त्राँकडे बोट दाखवत धनंजय सांगू लागला. मी मागच्या वेळी म्हणजे १९८४ मध्येही इथे आलो होतो. हे १९०० साली सुरू झालेले एक रेस्त्राँ. चित्रकारांच्या, संगीतकारांच्या वर्दळीमुळे हे रेस्त्राँ फार फॅशनेबल झाले. रात्री तिथे कॅबरेही चालतो. फार सुंदर अशी एक खाजगी बाग मागच्या बाजूला आहे. अजूनही जुनी सजावट नीट राखून ठेवलेली. नर्तकींची जुनी चित्रे लावून ठेवलेली. आम्हाला जेवायचे नव्हते. पण नुसतं आतून पाहायचंय सांगितल्यावर तिथल्या वेटर्सनी अगदी आनंदाने स्वागत केले. आतून फिरू पाहू दिले. मी इथे १९८४मधे आलो होत असं धनंजयने सांगताच तो तरूण मुलगा म्हणाला- अरे वाः तेव्हा तर मी जन्मलोही नव्हतो. मर्सी बुकू...

बराच वेळ चित्रे पाहात फिरलो. विकत घेता येत नाहीत म्हणून थोडी चुकचुकही वाटलीच. तिथून पाय निघणं कठीणच होतं. पण शेवटी पायांनीच निषेध नोंदवला. बाहेर पडून एका निवांत कॅफेच्या अंगणात शिरलो. उंचच उंच लिन्डेनच्या छायेत बसून कॉफी, लेमन टी वगैरे घेतलं. कोपऱ्यावरच पेटिट ट्रेन उभी होती. ती खालपर्यंत जाते असं कळल्यावर बसलो. टॅक्सीपेक्षा महाग होती. पण ड्रायवर माहिती देत होता. रेनॉर कुठे राहिलेला, थिओ गॉचं घर कुठे, म्युझियम कुठे आहे, सिमेटरी पहा... इथे भलेभले चित्रकार चिरविश्रांती घेत आहेत वगैरे सांगत होता. पटकनच संपली ती राईड. आणि आम्ही पुन्हा त्या कलेच्या प्रांतातून जमिनीवर आलो.

हा पॅरीसमधला शेवटचा दिवस होता. टॅक्सी घेऊन घरी परतलो. वाटेत उद्या जिथे यायचंय ते गेर नॉर्ड डि पारी चं स्टेशन लागलं. पॅरीस अजून खरं म्हणजे पावसुध्दा बघून झालं नव्हतं. इथे रहाणारांचं तरी ते कधी बघून होत असेल का माहीत नाही... इतकं प्रचंड, इतकं खचाखच आहे ते.

त्या रात्री एका फाईन डाईन रेस्त्राँमधे जेवलो. अगत्याने चौकशी करणारी सुंदरी वेट्रेस अख्खा ब्लॅकबोर्ड मेन्यूकार्ड म्हणून उचलून आणून समोर धरत होती. पण जेवण खरंच छान होतं. आम्हाला जाईपर्यंत उशीर झालेला त्यामुळे फ्रेन्च रोस्ट लॅम्ब खायची सुश्रुतची इच्छा अपूर्ण राहिली. ते संपून गेलेलं.

इथली निदान या टप्प्यातली अखेरची रात्र म्हणून हुरहुरतच झोप लागली.

सोनेरी वर्साय

मंगळवारी लवकरच परिसर उठायच्या आधीच ताडताड बॅस्टिल मेट्रो स्टेशनला चालते झालो. आज गेल्या चार दिवसांचा रूट न घेता एम् ५ घेऊन जायचं होतं. आणि मग तिथून पुन्हा दुसरीच ट्रेन पकडून वर्सायला जायचं होतं.

पावसाची चिन्हं होती. थंडी पडलेली. वर्साय स्टेशनला पोहोचलो. समोरच मॅकडॉनाल्डचं आटलेट होतं. तिथे केवळ रेस्टरुम वापरण्याच्या उदात्त हेतूनेच गेलो. सुशेगात फ्रान्सचा आणखी एक अनुभव. एक सुंदरी टॉयलेट साफ करत होती. ती कुणालाही आत येऊ देईना. दहा मिनिटं झाली, पंधरा मिनिटं झाली. हिची सफाई चालूच. मागे रांग वाढत गेली. शेवटी एक माणूस संतापला. आणि दार ढकलून आपल्या आठ वर्षांच्या पोराला घेऊन आत शिरला. त्या बिचाऱ्या पोराला घाई लागलेली. आणि सुंदरी हाथापाईवर आली. तो विनवणीच्या सुरात बोलत असूनही ही फ्वाँ ख्वाँ करत ओरडू लागली. तसे सगळेच आत शिरले आणि तिच्यावर ओरडू लागले. त्यात काही फ्रेंच सूरही तितक्याच जोरात फ्वाँख्वाँ राँराँ करू लागले. आत गेलेल्या लोकांचे दरवाजे ती धडधडवत होती. कोणी तरी तिला सॉल्लिड दम भरला तशी ती फाँफँ करत बाहेर पडली. खरं म्हणजे सगळं स्वच्छ होतं.

काहीतरी न्याहारी करून बाहेर आलो तेव्हा लक्षात आलं, इथल्या रस्त्यांच्या खडीत लालसर, गुलाबी रंगाच्या खडीची मिसळण होती. सारा रस्ता गुलबट राखी रंगाचा. खूपच छान वाटला.

वर्साय प्रासादाच्या दिशेने निघालो. १६२३ साली तेराव्या लुईने आपल्या शिकारीच्या मोहिमांसाठी पॅरीसपासून वीस किलोमीटरवरच्या वर्साय या आइल-द-फ्रान्सच्या भागात एक छोटासा प्रासाद बांधला. त्यानंतर जवळपास पन्नास वर्षांनंतर हा छोटा प्रासाद मधोमध ठेवून, मग तो बदलून, एका प्रचंड मोठ्या प्रासादाने वेढून घेतला गेला. वर्सायचा प्रासाद म्हणजे राजेशाहीचे विलासी प्रतीक ठरले. सोळावा लुई आणि मारी आन्त्वानेत यांच्या विलासी रहाणीचे आणि फ्रेंच राज्यक्रांतीच्या उद्रेकाचे चिरंजीव प्रतीक ठरले. राज्यक्रांतीचे पडघम वाजू लागले तेव्हा सोळाव्या लुईने आपला मुक्काम पॅरीच्या टुइलरीच्या प्रासादात हलवला म्हणे आणि त्याला वर्सायमधलं फर्निचर तिथे हलवायची इच्छा झाली. पण वर्सायच्या नागरिकांनी त्याला विकोध केला. पण त्यानंतर साताठ महिन्यांतच क्रांतीच्या हिंसक टप्प्यात वर्सायच्या आणि लुईच्या दुर्दैवाचे फेरे सुरू झाले. या प्रासादातील वस्तूंची लुटालूट सुरू झाली तेव्हा वर्सायच्या रहिवाशांनी पुन्हा ती लुटालूट काही अंशी रोखून धरली. हा प्रासाद आहे तसा रहावा, लोकांना पाहाण्यासाठी खुला व्हावा ही मांडणी यथावकाश झाली. काही वस्तू लिलांवात काढल्या गेल्या, पडदेबिडदे गेलेच. पण काही कलात्मक वस्तू विकल्या जाऊ नयेत असे ठरले. १७९३मध्ये हा प्रासाद एक वस्तूसंग्रहालयासारखा जतन करण्याचे ठरले आणि अनेक चर्चेस, राजघराण्यातील लोकांची खाजगी घरे यातून जप्त केलेल्या मौल्यवान वस्तूही येथे आल्या. आज या प्रासादात अशा अनेकानेक वस्तू आहेत. अंगावर येईल इतकी संपत्ती, सोनेरी मुलामा, कोरीव काम, उंची चिनीमातीच्या वस्तू, संगमरवरी वस्तू, शिसवी, एबनीचे कोरीव फर्निचर, मोठमोठे पलंग आणि हजारोंनी तैलचित्रे... हॉल ऑफ मिरर्समधली चित्रे, मेणबत्त्यांची झुंबरे... लुईच्या घराण्यातील सर्व सदस्यांची तैलचित्रे.

केवढा हा विलास! आणि मग सोळाव्या लुईचे सुदैव संपून दुर्दैवविलास!

बाहेरच्या कुंपणभिंतीचे महाद्वार ओलांडून आत गेल्यावर जुन्या दगडी लाद्यांनी मढवलेले विस्तीर्ण प्रांगण आहे. इतक्या लवकर येऊनही वेटोळी घालत प्रांगणभर फिरलेली रांग पाहून आम्ही दडपलोच. एका चौकशीच्या चौकीत बसलेल्या एका मुलीने बॉन्ज्झूsss नंतर सांगितले, की तिकडे उजवीकडे ऑफिस दिसतंय तिथे गेलात तर तुम्हाला गाइडेड टूर मिळेल. हे एवढं प्रचंड पाहायचं तर गाईड घेणंच श्रेयस्कर. पण तिने हेही सांगितलं, ही रांग पुढे सरकायला दोन तास लागेल, आणि तुम्हाला टूरही लगेच नाही मिळायची... पण करा प्रयत्न. गेलो. खरोखरच पुढची टूर दोन तासांनंतर होती. म्हणजे बारा वाजता. पण आम्हाला तिथल्या माणसाने सांगितलं, की तोवर तुम्ही बागेत फिरून येऊ शकता. पण इथे वेळेवरच यायचं. एकदा ग्रुप निघून गेला की मग त्यांना शोधता येणार नाही.

१५ युरो प्रत्येकी मोजून तिकिटं घेऊन निघालो. बागेतला प्रवेश फुकट होता. आत शिरलो. एकाच नजरेत कळलं की ही बाग बघणं एका अख्ख्या दिवसाचं काम आहे. शिवाय मारी आन्त्वानेतचा प्रासादही बागेतच आहे. तिथे बागेतून फिरवून आणणाऱ्या, मारीच्या त्रिऑनॉन नावाच्या प्रासादापर्यंत- आता ते पंचतारांकित होटेल झालंय- नेऊन आणणाऱ्या गाड्या होत्या. रांगेत उभे राहिलो, पुन्हा एकदा सुशेगात फ्रेंच अनुभव. तिकिटं द्यायला इतका वेळ लावत होते की वीसपंचवीस मिनिटं आम्ही रांगेतच उभे होतो. तरीही रांग हलेना. वेळापत्रक सांभाळायचं म्हणून रिकाम्या गाड्या सोडत होते पण झटपट तिकिटं देण्यासाठी कुणी रांगेत फिरावं किंवा आणखी एक बूथ उघडावा असं काही त्यांना सुचलं नाही. अंदाज घेतला. आणखी वीस मिनिटं इथे काढण्यापेक्षा चालत जावं...

या राजवाड्याचा विस्तार सुरू झाला तेव्हा दुसऱ्या टप्प्यात त्याला प्लेझर्स ऑफ द एन्चान्टेड आयलँड असं नाव दिलं गेलं होतं. मंतरलेल्या बेटावरले हर्षोल्लास... या बागेचा आवाका एवढा प्रचंड आहे. नाव शोभतंच. पण बुडाखाली गाडीघोडे असतील तरच मंतरलेलं वाटेल. नाहीतर चालूनचालून तंतरण्याचीच पाळी. मधल्या तळ्यापर्यंत चालत गेलो. तो दिवस संगीत-उद्यानाचा असल्यामुळे सर्वत्र मंद्र सप्तकातलं वाद्यसंगीत वाजत होतं. त्याचा उगम कळतही नव्हता. त्या शांत रम्य बागेचे भाग पाडलेले, उंचउंच हिरव्या झाडीच्या, कुंपणी झुडुपांच्या भिंती पलिकडलं बघूही देत नव्हत्या.

त्या लांबलचक बांधीव जलाशयात कयाक्स फिरवायची सोय होती. वेळ घेऊनच आलं पाहिजे तरच जमेल. जलाशयातलं नेपच्यूनचं शिल्प पंधराव्या लुईने करवून घेतलेलं. खूप मनाची पकड घेईल असं काहीच नाही. विलासी बागेला शोभेल इतकं सुंदर

वर्सायचा तो अगडबंब प्रासाद गाईडच्या बरोबर पाहाणं फारच चांगलं ठरलं. ती इतिहासाची विद्यार्थिनी असलेली बाई होती. आणि वर्सायबद्दलचा अभिमान खूपच. अमेरिकनांनी मारी आन्त्वानेत फार सुंदर होती असं चित्र रंगवलंय ते चूक आहे हा तिचा पहिल्या पाच मिनिटांतला ठासून सांगितलेला मुद्दा गमतीशीर वाटला. अडीच शतकापूर्वी होऊन गेलेली राणी सुंदर होती की बेतासबात होती कुणाला फरक पडतो. पण तिने फार छान माहिती सांगितली. लुई आणि मारीची शयनगृह, लायब्ररी, भोजनकक्ष आणि तिथल्या वस्तू, तैलचित्रांचे तपशील, फर्निचरचे तपशील सारं नीट रमून रंगून सांगत होती ती. गाईड लोकांच्या बोलण्यात जो एक रटाळ उत्साह असतो तो तिच्या स्वरात, शैलीत नावालाही नव्हता. लुईचे चॅपेल गाईडेड टूरचे जास्तीचे पैसे भरल्यामुळे आम्हाला आतून पाहायला मिळाले. जिथे सोळावा लुई आणि मारीचे लग्न लागले, जिथे राजाचे कुटुंबिय रोज माससाठी येत वगैरे... भव्य छत, वर रंगवलेली चित्रे, सोनेरी मुलाम्याचे प्रचंड काम... वगैरे. साधं तिकिट काढलेले लोक हावऱ्या नजरेने आत पाहायचा प्रयत्न करीत होते. स्वातंत्र्य समता बंधुताचा नारा ज्या ठिकाणी दिला गेला आणि रणकंदन झाले तिथे तिकिटाने साधलेली ही असमानता पेशलच वाटली.

रॉय आणि रीन ची म्हणजे राजाराणीची शयनगृहे, दालने यांच्याबरोबरच वेगवेगळ्या खोल्या व्हीनस, डायना, मार्स, मर्क्युरी, अपोलो वगैरे नावाने सजवलेल्या. त्यातही राजघराण्याचा वावर असल्यामुळे भरमसाठी कोरीव काम केलेल्या वस्तू तिथे होत्याच.

सर्वात आवडली ती क्लॉक रूम. पंधराव्या लुईला भूगोल, नकाशे, तंत्रज्ञान याची खूप आवड होती. त्याच्या मित्रमंडळींत अशा तंत्रज्ञांचा, शास्त्रज्ञांचाच भरणा असे. त्याने अनेक घड्याळे तयार करवून घेतली. एक प्रचंड मोठे अस्ट्रॉनॉमीकल घड्याळ म्हणजे पंधराव्या लुईचे वर्सायमधले मोठे योगदान. क्लॉड पासेमाँ आणि लुई डाथॉ या तंत्रज्ञ आणि घड्याळजी अशा जोडीने केलेले हे कोपर्निकसने दिलेले ग्रहगती, चंद्रकला आणि वेळ, तारीख वगैरे दाखवते. अर्थात त्यातही कोरीव धातूची सजावट आहेच. पृथ्वीची जाण देणारी चित्रे त्यावर रंगवली आहेत. हाताने चावी देण्याचे हे घड्याळ आता अडीचशे वर्षांचे जुने झाले तरीही न कुरकुरता टिकटिकत आहे. वर्षगणनेचा काटा दोनशेपस्तीवर्ष पहिल्या एक आकड्यावर स्थिरावलेला. तो नवे सहस्रक सुरू होताना सहजपणे दोनवर जाऊन स्थिरावले हे विशेष. हे घड्याळ येती दहाहजार वर्ष चालत राहील म्हणे.

याच बरोबर साधारण वीसपंचवीस वेगवेगळी मोठमोठी घड्याळे, आणि अनेक टेबल्सवर रेखलेले  फ्रान्स, युरोपचे नकाशेही आहेत.

वेगळा रॉय होता हा...

हॉल ऑफ मिरर्समधली चित्रे, झुंबरं, पुतळे, टेबल्स, मोठमोठे रांजण सारा माहौल म्हणजे एका विलासात चूर असलेल्या इतिहासाचा एक धबाडा घास आपण चावतोय असं काहीसं वाटत राहिलं. त्या राजकुलाबद्दल आपल्याला काहीच आस्था नसते हेही कारण असेल कदाचित्.

पण एक जाणवले, भारतीय संस्थानिक राजकुँवर पॅरीसला जाऊन भरपूर उधळपट्टी नि विलास करून येत अशत हे तर प्रसिध्दच आहे. हा लूव्र, टुइलरीज, शायलॉ, आणि वर्सायसारखे राजप्रासाद पाहून बिचारे आपल्या राजेपणाला त्या प्रासादांच्या लघुप्रतिमा चिकटवायची धडपड करीत असणार. हे राजवाडे पाहिल्यानंतर भारतीय संस्थानिकांच्या जुन्या राजवाड्यांचा नक्कल धडपडीचा संदर्भ लागतो. बडोदा, काश्मीर आणि आणखी काही प्रासाद सोडले तर बाकीच्या केविलवाण्या नकलाच.

वर्साय एका दिवसात पाहाणं हे लूव्रइतकंच अवघड काम आहे. पण राहून गेलं तरी फार काही चुकलं असं वाटत नाही.

दोन गाड्या बदलून जायचं होतं. मंगळवारी बाकी पॅरीसमधली सगळी म्यूझियम्स बंद असल्यामुळे सगळी गर्दी वर्सायला ओतली होती. वर्साय स्टेशनवर सुशेगात फ्रेंचांचा तिसरा अनुभव आला. फलाटाला लागलेल्या एका गाडीत जाऊन बसलो. थोड्याच वेळात संपूर्ण गाडी भरली. शेजारी आणखी एक गाडी येऊन लागली. ही भरलेली असल्यामुळे नंतर आलेले लोक त्यात जाऊन बसले. आणि काहीही घोषणा न होता तीच गाडी भुस्सकन सुटली. इथले सगळे भिडू हवालदिल. मग आणखी एक गाडी येऊन शेजारी लागली. थोड्या वेळात ती हास्स्स हुस्स्स आवाज करू लागली. तरीही घोषणा नाहीच बऱ्याच लोकांनी आपली गाडी सोडली आणि तिच्यात जाऊन बसले. आमची गाडी अजिबातच हास्स्स हुस्स्स करीत नव्हती म्हणून आम्ही पण त्या सुस्कारत्या गाडीत जाऊन बसलो. घोषणा नाही. आता ही सुटणार की आपण सोडून दिलेली ती पहिलीच सुटणार... सर्वच लोक आपसात हसत चर्चा करीत होते. शेवटी ही नवी गाडीच सुटली तेव्हा लोकांनी टाळ्या वाजवल्या. व्हीटीच्या घोषणा आठवल्या प्लॅटफॉर्म नंबर दो की गाडी रद्द कर दी गई है... किंवा प्लॅटफॉर्म नंबर आठ की गाडी यार्ड में जाएगी... इथे सुनसान सुमडीच.

इनव्हॅलिडेस स्टेशनवर पोहोचलो तर तिथे इतकी अलोट गर्दी झालेली... फ्रेंचांनी गर्दी आवरण्याची आपल्यासारखी थोडीच सवय असायला... घाम फुटलेला कर्मचाऱ्यांना. त्यांनी तिकिट आत सरकवून बाहेर पडण्याचे स्वयंचलित दरवाजे पूर्णपणे उघडून टाकले. गो गो गो... असं दोन बाजूंनी ओरडत उभे होते दोघे. तिकिटं मशीनमधून व्हॅलिडेशन न होताच आम्ही पुढे गेलो. दुसऱ्या मेट्रोत बसून बॅस्टिलला उतरलो. तिथे कर्तव्यदक्ष फ्रेंचांचा अनुभव आला. त्यांनी तिकिट पाहायला मागितलं. ते दाखवल्यावर फाँफाँ करीत म्हणाले हे व्हॅलिड नाही. मग त्यातल्या एकाकडे आम्हाला सोपवलं. त्याला सगळं वर्साय, गर्दी, दरवाजे उघडले गेले वगैरे समजावून सांगितलं. म्हटला बरं थांबा ते चेक करतो. मग त्याने त्या स्टेशनवर फोन लावून खरंच असं झालं होतं का विचारून घेतलं. मग सॉरी वगैरे म्हणून जाऊ दिलं. च्या मारी. धनंजयने हलकेच भकार वापरून घेतला. आणि पुन्हा मुक्कामी परतलो.

या मनोऱ्याला लाख सलाम...

शॉन्डेमार्सच्या मागच्या बाजूने जाऊन आय़फेल टॉवरला पोहोचलो... आणि वाटलंच- आः आय़फेल टॉवरला पोहोचलो. ते आय़फेलला तोल्स्तोयने फेल्युअर वगैरे म्हणणं उगीच आपलं चघळायला ठीक आहे. पण तो आपल्याला खाऊन टाकतो आणि तरीही आपण त्याला गिळत जातो. त्या प्रचंड धुडाच्या अंगाखांद्यावरून, पोटातून चढत किंवा लिफ्टने जायची सोय आहे. आम्ही आधी पहिल्या मजल्यावर, मग शेवटच्या टोकावर गेलो. त्या गुस्ताव बाबाने सगळ्या जगाला एक भला मोठा मापदंड उभारून दिलाय. पोलादाच्या त्या रचनेतलं स्वच्छ, कातीव सौंदर्य पहाता आलं पाहिजे. तिथून पॅरिसचा संपूर्ण परिसर डोळ्याच्या कवेत घेता येतो हे तर आहेच. पण त्यातली अंतर्गत रचना, क्लिष्ट तरीही स्वच्छ गुंतागुंत विज्ञानतंत्रज्ञानाबद्दल आदर बाळगणाऱ्या मनाला नक्कीच मोहवून जाते.

तिथून पॅरिसचा परिसर पाहाताना, सीन नदीवरची बोटींची लगबग पाहाताना मनात कायकाय उंचबळतं ते खाली आल्यावर लक्षातही रहात नाही अशी तरलता त्यात आहे. आणि तरीही तो अनुभव कधीही विसरता येणार नाही.

आय़फेलचं टॉवरचं वर्णन, इतिहास, माहिती सारंसारं खूप लोकांनी लिहून ठेवलंय. त्यात मी काही भर घालावी असं नाही. पण आकाशाच्या इतक्या जवळ निवांतपणे जाऊ देणारा तो एक मस्त अनुभव आहे एवढं नक्की.

कितीतरी वेळ मनःपूत पाहात राहिलो होतो. इतक्या उंचीवरून जग पाहाताना परिप्रेक्ष्य बदलून जातंच.

अगदी वरच्या लेवलच्या खालच्या बाजूला कुठल्या दिशेने कुठलं शहर आहे त्याची एक पट्टी लावलेली आहे. त्यात दिल्ली होती मुंबई नव्हती म्हणून थोडकंसं वाईट वाटलं. गुस्ताव आय़फेलचे फोटोग्राफ्स, आय़फेलच्या उद्घाटनाच्या वेळचे, गुस्ताव आय़फेलसाठी तयार केलेल्या खोलीचे असे अनेक फोटोग्राफ्स तिथे लावले होते.

खाली आलो. पहिल्या मजल्यावरून सुश्रुत पायऱ्या उतरून आला. खाली एक सुंदरशी बाग आहे. त्यात तळं आहे, बदकं आहेत, मासे आहेत. उंचीवरून जाऊन आल्यानंतर आपण किती पटकन् मातीपाण्याशी नातं जोडून घेतो त्याचा सहजच अनुभव आला.

प्रचंड गर्दी होती. सोमवार असला तरीही सुट्ट्या सुरू होत्या. माणसं मजेत फिरत होती. आनंदात फिरणारी, प्रेमात असलेली माणसं खरंच खूप छान दिसतात. आय़फेल टॉवरच्या उंचीचा एक ठसा मनाच्या उंचीवरही उमटून जात असावा. सगळी गर्दी खूप शिस्तीने वर जात होती, खाली येत होती, बारा वाटा होत होती.

आयफेल टॉवरच्या शॉन्डेमार्स भागातून पुन्हा एकदा प्रेमकुलुपवाल्या एका पुलावरून सेन ओलांडून समोरच्या ट्रोकॅडीरोकडे आलो. पालाइस ड शायलॉ नावाच्या भव्य प्रासादाच्या इमारतीच्या दोन पाखांच्या मध्ये अनेक पायऱ्यापायऱ्यांची रचना आहे. आणि मग ती एका लांबलचक सुंदर कारंजाकडे उतरते. दोन बाजूला हिरवळीचे उतार. आय़फेल टॉवरवरून पाहातानाच या कारंजाने मोहवून खुणावले होते. चालतचालत तिकडे जाऊन बसलो. पायऱ्यांवर काही तरुण मुलंमुली गिटार लावून नाच करत होती. शिस्तीचे पदन्यास होते. कारंजाच्या मधोमध तोफा लावल्यासारखी रचना होती. अचानक त्यातून पाण्याचा धबाबा वर्षाव सुरू झाला. बारीक तुषारांच्या मोत्यांचा पडदा वाऱ्यावर हेलकावत होता. आकाशात थोडे ढग होते, थोडं ऊन थोडी सावली. त्यात ते पाणी डोळे निववत होतं. खूप लोक तिथे बसून गप्पा मारत होते. कारंजाच्या अगदी पुढच्या बाजूला पाण्यात उतरायलाही परवानगी होती. लहान मुलं आणि त्यांचे आईबाबा डुंबत होते. मस्त.

मग सेनच्या काठाकाठाने थोडं चालत, खालची बोटहाउसेस थोडी हेव्याने पाहात पुढे गेलो. बस पकडून हॉतेल ड व्हिलेपाशी उतरलो. तिथून पुन्हा मेट्रोने बॅस्टिलला गेलो. जरा लवकरच घरी पोहोचलो. मग पुन्हा बाहेर पडलो. विक्टर ह्युगोचं घर पाहायचंच होतं. भराभर पावलं उचलत हिप्पोपॉटॅमस नावाच्या त्या कॅफेच्या शेजारच्याच रस्त्याने चालत गेलो. तिथे केलेलं म्युझियम पाहायला मिळणारच नव्हतं. पण परिसर तर पाहून झाला असता.

मॅसन ड विक्टर ह्युगो म्हणून प्रसिध्द असलेली ही प्लेस रॉयेल नावाची जागा म्हणजे एका विस्तीर्ण लंबचौकोनी बागेच्या भोवती बांधलेल्या बत्तीस इमारतींचा परिसर आहे. सतराव्या शतकात तेराव्या लुइच्या लग्नासाठी हा जागा तयार करण्यात आली होती. त्यानंतर या परिसरात फारसा बदल झालेला नाही. विक्टर ह्युगोशिवाय इथे नंतर बरेच कलावंत, लेखक राहून गेले. अगदी शांत, साधासुधा पण काही सुंदर कलावस्तूंची दुकाने असलेला हा परिसर आहे. आम्ही पोहोचलो तोवर अंधार पडत आलेला. पण तरीही विक्टर ह्युगोच्या घराचं प्रवेशद्वार आणि खिडकी पाहिली. फोटू काढला आणि परतलो.

वाटेत एका बसस्टॉपपाशी आपल्या लहान मुलाला घेऊन भीक मागत बसलेली आशियाई बाई दिसली. अंगावर पंजाबी ड्रेस होता. झोपेतच होती. क्वचितच असे इतक्या मुख्य रस्त्यावर निराश्रित भिकारी दिसतात.

बॅस्टिलचा चौक रंगात आलेला. सगळे कॅफे छान उत्फुल्ल दिसत होते. वाटेत एका आशियाई फूड्स वाल्या दुकानातून प्रॉन्स, थाय फ्राईड राईस, आणि असंच कायकाय घेऊन घरी आलो. दुसरा दिवस वर्सायचा किती थकवणारा असणार होता हे तेव्हा माहीत नव्हतं हे फार बरं होतं.

ऑर्से.. टुइलरीज आणि तूअर-ड-फ्रान्स

सुंदर आखीवरेखीव पॅरीसमधून बसने फिरत फिरत बॅस्टिलला परतलो. तिथे हिप्पोपोटॅमस नावाचं रेस्त्राँ पाहून खूप गंमत वाटली. त्याच गल्लीत पुढे कुठेतरी विक्टर ह्यूगोचं निवासस्थान-स्मारक आहे याची आठवण सुश्रुतला झाली. आपण जाऊच तिथे, ठरवून टाकलं. 

फळं, जेवणाचं साहित्य घेऊन घरी परतलो. डोळ्यांवर तैलरंगांचा लेप बसलेला जणू. आता पुन्हा शिल्पदालने पाहायला जायचंय असं मनाशी घोळवत होते. पण ते जमलंच नाही अखेर.

पुढला दिवस होता रविवार. लूव्रमधे खूपच गर्दी असेल... आज नको परत तिथे जायला असा विचार करून म्यूझे ड ऑर्सेला जायचं ठरवलं. सुश्रुतने सांगितलं आपण टुइलरीज् या लूव्र शेजारच्या बागेत आधी जाऊन चक्कर मारू आणि मगच ऑर्सेला जाऊ. मेट्रोचं टुइलरीज् स्टेशन बागेच्या अगदी लगटूनच होतं. शिरलो. सुरुवातीला एखाद्या जत्रेसारखी लहान मुलांच्या करमणुकीची चक्र, मेरी गो राउंड्स, अनेक खेळण्यांची दुकानं, नेम धरून मारण्याचे वगैरे खेळ मांडलेली दुकानं अशी लांबलचक पट्टी होती. काही उत्साही पालक सकाळीच आपल्या पोरांना घेऊन तिथे आले होते.

तिथल्या जायन्ट व्हीलने खुणावलंच. संध्याकाळी परतताना त्यात बसू असा विचार करून बागेतून फिरतफिरत रस्त्याकडे निघालो. कारंजी, त्याच्या बाजूने उंच चौथऱ्यांवरची दगडी शिल्पे आणि चौकोनी कापलेली मेपल्सची, हॉर्स चेस्टनट्सची झाडे पाहातपाहात पुढे जात होतो. भरपूर खुर्च्या तिथे टाकून ठेवलेल्या. सहज उचलून कुठेही न्याव्यात आणि बसावे अशी सोय होती. बरेच लोक उन्हात तापत पडले होते, कुणी सावलीला वाचत, तर कुणी गिटार वाजवत. काही लोक जॉगिंग करीत होते, धावत होते. एक डू यू नौ इंग्लिशवाले लटिकेऍक्टिविस्ट टोळकेही फिरत होते. ते आमच्या दिशेने येतच होते इतक्यात एक धावण्याचा सराव करणारा ओरडतओरडत पुढे गेला. दीज आर पिकपॉकेट्स. डोन्ट टॉक टू देम. तो बराच पुढे जाईपर्यंत तीच दोन वाक्ये ओरडत लोकांना सावध करीत होता. ते टोळके खाली मान घालून आपण त्यातले नाहीच अशा तऱ्हेने चालत राहिले. गंमत वाटली. खराखुरा भला ऍक्टिविस्ट तो धावणारा तरुणच होता.

रस्त्याच्या दिशेने गेलो तर अनेक पोलीस दिसले. त्यातल्या काहींना आम्हाला, बॉन्ज्हूर करत या बाजूने जाऊ नका रस्ता बंद आहे असं सांगितलं. का विचारलं तर म्हणाले तूअर ड फ्रान्सचा रूट आहे. हे काय त्याची कल्पनाच नव्हती. मग एका पोलिसानेच सांगितलं की तो सायक्लिंगचा इव्हेंट आहे. त्यांनी दाखवलेल्या मार्गाने जाऊन सेन ओलांडली. आणखी एक प्रेमकुलुपंवाला पूल ओलांडला. पलिकडे गेल्यावर खाली नदीच्या पातळीवर मोठमोठी पोस्टर्स माउंट करून लावलेली दिसली. येताना पाहू म्हणून सरळ ऑर्सेकडे गेलो.

एका जुन्या भव्या रेल्वे स्टेशनचा उपयोग करून ऑर्से हे म्युझियम तयार केलंय. १९०० साली भरलेल्या एका भव्य प्रदर्शनाच्या वेळी हे रेल्वेस्टेशन बांधलं गेलं. कालांतराने ट्रेन्सचे आकार बदलले, तिथले ट्रॅक्स आणि फलाट दोन्ही निरुपयोगी ठरले.  १९७९मध्ये ते बंदच झालं. १९७०मध्ये ते जमीनदोस्त करायचं घाटत होतं म्हणे. पण तोवर ती प्रासादतुल्य इमारत वारसा म्हणून जपावी म्हणून तिचं नाव यादीत आलं. आणि मग ही वास्तू म्युझियममध्ये परिवर्तित झाली. ठरवूनही म्युझियमला इतकी सुंदर वास्तू मिळती ना. त्याचे महिरपी छत, रंगीत काचांच्या चित्रात बसवलेलं भलं मोठं घड्याळ सारंच साजेसं ठरलं म्युझियमसाठी. अतिशय प्रसन्न वास्तू. या वस्तूसंग्रहालयात मुख्यतः एकोणिसाव्या आणि विसाव्या शतकातील पाश्चिमात्य कलावस्तू आहेत. शिल्पे, चित्रे, फर्निचर असं बरंच काही.

मला फार आवडलेला बोर्डेलेचा धनुर्धर, रोदॅंचं नरकाचं दार, ज्याँ बाप्टिस्ट कॉर्पॉसचं युगोलिनोचं शिल्प, विविधरंगी संगमरवर आणि ग्रेनाइटच्या मिश्रणातून वस्त्रांचे पोत साकारलेली शिल्पे, ओले केस मागे सारणाऱ्या युवतीचं संगमरवरी शिल्प... एक संगमरवरी पोलर बेअरचं शिल्प अशी सारी तिथे पाहायला मिळाली. डोक्यात पुन्हा गर्दीच. दुसऱ्या मजल्यावर इंप्रेशनिस्ट चित्रकारांची खास गॅलरी. सगळेच हजेरी लावून होते. मिलेटची उखळात कांडणारी बाई, गॉगेंची चित्रं, स्यूरा, पिसारो... व्हॅन गॉ... उफ्फ...

या म्यूझियममधे एक गोष्ट खूपच खटकली, ती म्हणजे फोटोग्राफीला बंदी होती... तरीही लोक फोटो काढत होतेच आणि स्टाफ मधूनच येऊन उगीच थांबवत होता. फुकटच. एवढ्या मोठ्या लूव्रमधे बंदी नाही, आणि यांचा हा आगाऊपणा कशासाठी होता काही कळलं नाही.

या म्युझियममधे फ्रेंच सुशेगातपणाचाही अगदीच वाईट अनुभव आला. रविवारच्या एवढ्या गर्दीसाठी लंचअवरमधे जी काही रेस्त्राँ होती तिथे दोन सुपरस्लो कर्मचारी होते. अर्धा तास तर रांगेतच गेला. चिडीलाच आलो होतो. भारतात इतका हळूपणा कुणी केला असता तर एव्हाना त्यांचा उद्धार झालाच असता.

चार की पाच तासांनंतर ऑर्से सोडलं. बरंचसं बघून झालं त्यामुळे लूव्रसारखी चुटपूट लागली नाही. ऑर्सेच्या प्रांगणात एका आफ्रिकन बालहत्तीचं छान शिल्प आहे. खंडांची शिल्पेही आहेत. बाहेर पडलो तर रस्त्याच्या दुतर्फा गर्दी जमलेली. तूअर ड फ्रान्सच्या आगमनाची वाट पाहात थांबले होते लोक. आम्ही पुन्हा सेन ओलांडली. टुइलरीजमधे येऊन खुर्च्यांवर जरासे विसावलो. एक अमेरिकन मुलामुलींचा गट गिटारवर छान गाणी म्हणत बसला होता. सुखावह आवाज होते. मग जायन्टव्हीलच्या हाकेला सुश्रुतने ओ दिली आणि तिकडे गेलो. ते जायन्टव्हीलही सुशेगात होतं. अगदीच हळू चालणारं. वर गेल्यावर भवताल छान दिसेल एवढीच अपेक्षा होती. तो खरंच सुंदर दिसत होता. आयफेल टॉवरच्या दिशेला एक आणि सॅक्रीकूरच्या दिशेने एक असे पावसाचे ढग हलकेच झिरपू लागलेले. एवढ्यात खालू गलका झाला म्हणून पाहिलं, तर तूअर ड फ्रान्सच्या सायकलींची पलटण जोरजोरात हाणत लांबलचक रांगेत सरकताना दिसली. हा तर अगदीच अनपेक्षित बोनस होता. तो फारच मोठा इव्हेन्ट होता हे तेव्हा लक्षात आलं. आणखी एक फेरी घेतली आणि मस्तपैकी स्पर्धेची सेमीफायनल फेरी पाहायला मिळाली. खाली उतरलो आणि बाहेर आलो आणि आम्हीही रस्त्यावरच्या गर्दीत बघत उभे राहिलो. अफाट गर्दी त्यांना टाळ्या वाजवून प्रोत्साहन द्यायला उभी होती. काय उत्साह. आमच्या समोरूनच शेवटची फेरी गेली आणि जेते जाहीर झाले. टुइलरीज मेट्रो स्टेशनकडे जाणारा रस्ता बंद केला होता. म्हणून लूव्रपर्यंत चालत जाऊन तिकडून मेट्रो घ्यायला हवी होती. वाटेत आपापल्या देशांच्या ध्वजांनी चेहरे रंगवलेले, टीशर्ट्स घातलेले तेवढ्यासाठी इतक्या दूरवर आलेले अनेक लोक दिसले. नॉर्वे, हॉलंड सगळीकडून हे प्रेक्षक आलेले.

लूव्रजवळच्या मेट्रो स्टेशनवर अतोनात गर्दी झालेली. पण तरीही सगळं शिस्तीत चाललं होतं. बायांना धक्के मारणारे बुभुक्षितांचे थवे औषधालाही नव्हते. अंग बऱ्यापैकी उघडं टाकलेल्या तरुणी असूनही त्या गर्दीत सगळ्या स्वच्छपणे वावरू, चालू शकत होत्या हे स्वर्गीयच वाटलं.

कॅरीफूरला जाऊन मासे घेतले, माशाचा रस्सा, भात, तळलेले मासे केले. रविवार वाया घालवून कसं चाललं असतं?  जेऊन पायांच्या दुखीला शिव्या घालत झोपलो. उद्या आयफेल टॉवरला जायचं होतं.

फुलांफुलांतून लूव्रकडे

बाहेर येऊन आता कुठे जावं अशा विचारात असताना सायकलरिक्शा दिसल्या. पण एकदम तंत्रसज्ज, वजनाला हलक्या फायबरच्या. एका वेळी दोन किंवा अडीच माणसं बसतील अशा. चालवणाऱ्या तरुणाला विचारलं बाँज्झूsss हौ मच वुड यू चार्ज फॉर लूव्र. तर म्हटला पन्नास युरो. आम्ही धसकून नकारार्थी माना हलवल्या मग म्हटला बरं चाळीस युरो. नकोच म्हटलं. जाऊ चालत. तर आम्ही थोडं पुढे गेल्यावर म्हणाला आय विल तेक यू फॉर तर्ती यूरोस. नकोच म्हटलं. चालत निघालो. नॉत्रदाम चर्च सेनमधल्या एका बेटावर- आयल् द सिटी वर असल्याने सेन ओलांडून लूव्रकडे जायचं होतं. छान हवा होती. मधूनमधून ढग येत असल्यामुळे उन्हाचा त्रास वाटत नव्हता.

आणि मग एक आहाहाहा दुकान लागलं. जार्डिन शॉप. गार्डन शॉप. त्या दुकानाच्या भल्या मोठ्या काचेच्या खिडकीत ऑर्किड्सच्या फुलबहाराची उधळण झालेली. दारात पिण्याच्या पाण्याचं फाउंटन होतं. त्यात बाटल्या भरून घेतल्या. गारेगार पाणी प्यायलो आणि दुकानात शिरलो. तिथल्या खजिन्याचे फोटोही काढलेच. मग छोट्याछोट्या मॅग्नेटिक कुंड्या रेफ्रिजरेटरला चिकटवायला विकत घेतल्या. ऑर्किडसाठी खास असं लिक्विड खत घेतलं. एक छानसा प्रेमळ दिसणारा प्रौढ बिल करून द्यायला पैसे घ्यायला परत आला. मग गप्पाच सुरू. तुम्ही कुठून आलात. मी पण भारतात आलोय एकदा. कॅलकाटाला गेलो होतो. मीच मालक आहे या दुकानाचा. धनंजयला म्हणाला तुझं वय काय. धनंजय म्हणाला मी बराच आहे आता वयाने.- किती?- एकसष्ट. मग तुला मला मान द्यावाच लागेल बाबा म्हणे. मी सदुसष्ट वर्षाचा आहे. खरंच वाटत नव्हता. तसं सर्वांनी म्हणून दाखवल्यावर स्वारी खूष. मर्सी बिर्सी म्हणून निघालो.

पुढे रांगेने झाडं, फुलं, कुंड्या वगैरे बागकामाचं साहित्य विकणारी दुकानं होती. ती पाहातपाहात जाताना सेन ओलांडणाऱ्या कालच्याच पुलापाशी येऊन पोहोचलो. पलिकडे गेलो. आता भूक खवळलेली. पण मुख्य रस्त्यावरची सगळी रेस्त्राँ भरगच्च भरलेली. थोडं पुढे जाऊन एका शांतशा गल्लीतल्या रेस्राँत शिरलो. फूटपाथवर घातलेल्या टेबल खुर्च्यांवर बसलो. वाडगाभर सलाड नि चिकन, ब्रेड वगैरे खाल्लं. दुसऱ्या दिवसापासून घरून सॅण्डविचेस करून घ्यायची असं ठरलं. ती वन वे वाली गल्ली होती. त्यामुळे बऱ्याच गाड्या येऊन रस्ता न सापडून गोलगोल चकरा घालताना दिसत होत्या. पण कुणीही कुणी बघत नाहीसं पाहून राँग साईडने गाडी पळवली नाही. आय़ला, वेडेच आहेत.

जेवून झाल्यावर लूव्रच्या दिशेने निघालो. वाटेत एक अँटिक फर्निचर शॉप, एक पेट शॉप जरा नीट पाहून घेत थोडा वेळ घालवला. मग लूव्रच्या मागच्या बाजूच्या दरवाजातून आत शिरलो. अबाबाबा... केवढा मोठा प्रासाद आहे हा. या संपूर्ण वास्तूत काय अर्ध्या वास्तूत म्यूझियम पसरलेलं असेल तरीही कधीच पूर्ण पाहून होणार नाही हे कळलंच. दोन महिने केवळ हे पाहाण्यासाठी पॅरीसमुक्काम आवडेल पण परवडायचा नाही...

मधल्या प्रांगणात एक छानदार कारंजं होतं आणि चहूबाजूंनी अंगावर येणारा तो अतिशय अलंकृत असा प्रासाद. किती पुतळे, कितीकिती पुतळे त्या प्रासादाच्या दर्शनी भागावर कोरलेले असतील त्याला काही सीमाच नव्हती. तेराव्या शतकापासून बांधायला घेतलेला तो प्रासाद सोळाव्या शतकापर्यंत बांधला जात होता. राजघराण्यातील अनेक विलासी वस्तू, कलाकृती यांचा संग्रह इथे ठेवायचं ठरलं आणि मग फ्रेंच राज्यक्रांतीनंतर त्याचं वस्तूसंग्रहालयच झालं.

जगभरातलं अव्वल दर्जाचं, सर्वात प्रचंड असं हे लूव्र पाहायचं हे स्वप्नच होतं माझं, केव्हापासूनच. पण त्याची अफाट आकार बाहेरूनच पाहून हम ने हार मान ली. डॅन ब्राऊनच्या दा विन्ची कोडमधून परिचयाचा झालेला परिसर सम्मोर होता साक्षात. तो चौक ओलांडून बाहेर मुख्य प्रवेशद्वारापाशी आलो. समोर ते काचेचं पिरॅमिड. उलटं चॅलिस. सभोवार कारंजी, तळी, बाग... तिथं खिळून पाहात उभे असतानाच कानावर शब्द आले- डू यू स्पीक इंग्लिश. या प्रश्नावर लेकीने आधीच सावध करून ठेवलेलं. पॅरीसमधल्या सर्व पर्यटनस्थळांवर तथाकथित समाजकार्यकर्त्यांचे गट फिरत असतात. ते सुरुवातच अशी करतात- डू यू स्पीक इंग्लिश? होकारार्थी उत्तर आलं की हे पर्यटक हे त्यांना निश्चित समजतं. मग एक कागद पुढे करून कुठल्यातरी सामाजिक कार्यासाठी पैसे मागतात. तोवर आसपास घिरट्या घालणारे त्यांचे साथीदार खिसा साफ करतात, कॅमेरे पळवतात, लॅपटॉप, मोबाइल्स जे हाती लागेल ते. ते चांगलं लक्षात होतं. मग धनंजयने त्या गधड्याला उत्तर दिलं- त्याच्या खास आवाजात- नो- आय स्पीक मराठी. ते सटपटलं. बाजूला झालं. आणि मग आम्ही पाठ फिरवून पुढे जाताच शिव्या घालू लागलं. मग मी मागे वळून त्याला अस्सल इंग्रजीतली वंगाळ वंगाळ शिवी हासडली. तसं ते लुप्त झालं.

आयफेल टॉवरच्या लहानमोठ्या प्रतिकृती विकणारेही त्या प्रांगणात फिरत होते. काळे किंवा तपकिरी कातडीचेच होते सगळे. गंमत वाटली. म्यूझियम पास हाती असल्यामुळे छोट्या रांगेतून पटकन् पिरॅमिडखालच्या प्रवेशद्वारातून आत प्रवेश केला. सुश्रुत आणि मी एकाच वेळी ठरवलं पेन्टिंग्जची गॅलरी पाहायची. धनंजय पूर्वीही येऊन गेला होता. पण तसा घाईतच. पण निवड आमची होती. निघालो. समोर पंखवाल्या व्हीनसबाईंचा उंचच उंच पुतळा आणि मग तैलचित्रांच्या अनेक दीर्घीका... डोळे गरगर फिरायचेच बाकी होते. काय पाहाणार किती साठवणार. या म्यूजियममधल्या ३५ हजार वस्तूंपैकी ७५०० तर केवळ ही तैलचित्र आहेत. वेड तर लागलंच. पेन्टिंग्ज इन लूव्र असं टाकून इमेजेस पाहिल्यात तर बरीचशी पेन्टिंग्ज पाहायला मिळतील नेटवर. ती झलक पाहून कळेल मी काय म्हणतेय ते. खूप सुंदरसुंदर विभ्रम पाहिले रंगांचे. सगळे मोठे चित्रकार आणि त्यांच्या कलाकृती...

अपेक्षेनुसार मोनालिसाच्या चित्रासमोर भाऊगर्दी आणि क्लिक्लिकणारे मोबाईल घेतलेली दिखाऊ घाऊकगर्दी खूप होती. फारसं जवळ न जाता बाकीची चित्र पाहून घेतली. मोनालिसाने तसेही कधीच फारसे मोहवले नव्हते. त्या विभागातली इतर चित्रे अधिक भावली. काय आकर्षण आहे तिचं पाहूनही नाही कळलं. मी एकतर अडाणी असणार किंवा मग- माहीत नाही.

किती वेळ फिरलो... आठवत नाही. आता एकही पाऊल टाकवणार नाही अशी स्थिती झाल्यावर मिळेल त्या जिन्याने खाली उतरलो. बाहेर येऊन प्रवेशद्वाराची कमान पाहिली आणि मग ल ओपन बस दिसताच त्या दिशेने सुटलो. या वेळी ती बस लूव्रमधून निघून कॉन्कॉर्डमार्गे सेनच्या या काठावरून आयफेल टॉवरच्या समोर सेनच्या या तटावर असलेल्या इमारतीसमोरील सुंदर कारंजाजवळून मग आर्क डी ट्रायम्फच्या कमानीजवळून गेली. तिथला पॅरीसमधला सर्वात श्रीमंती शॉपिंगचा सुंदर भाग म्हणजे शॉन्ज्एलिझे (म्हणजे आपण सरळ मराठीत वाचताना चॅम्प्स एलिसे वाचलं असतं) वरून फिरतफिरत बस गेली. आमच्या तुटपुंज्या दिवसांत आणि तुटपुंज्या स्नायूशक्तीत तिथून फिरणं राहून गेलं. तिथून फिरताना प्रसिध्द गाण हेsss शॉन्जेलिझे हे गाणं इयरफोनमधून मधूनमधून वाजत होतं. आणि मधूनमधून माहिती. आर्क ड ट्रायम्फचं राजस व्यक्तिमत्व दुरून पाहून पुरलं. आय़फेल टॉवरला वळसा घालताना त्याच्या पहिल्या मजल्यावर रंगवलेली नावं लक्षात आली. गुस्ताव आय़फेलने या पहिल्या मजल्यावर तोपर्यंत होऊन गेलेल्या साऱ्या वैज्ञानिकांची नावे तिथे लिहवून घेऊन सलाम मारलाय. ते पाहून ऊर भरून येतो. ऐतिहासिक राजकीय व्यक्तिमत्वांच्या स्मारकांच्या पुढे न जाणारी आपली सामाजिक अक्कल किती तोटकी आहे याची विषण्ण जाणीव झाली.