या गरीब वारल्यांकडे थोडी मातीची भांडी, अल्युमिनियमची भांडी, चूल, एखादी तट्ट्याची चटई एवढंच सामान असायचं. या कुडापासून त्या कुडापर्यंत टाकलेल्या एक दोन आडव्या बांबूंवर सर्वांचे कपडे टांगलेले असत. प्रत्येकाकडे दोन जोड. कधीकधी तर एखादाच.

काठी, कुऱ्हाड, विळा, पहार अशी काही आय़ुधं असायची.

सगळ्या झोपड्यांच्या बाहेर एक कारवीच्या कुडांचा चौकोन करून बांबूच्या स्टॅण्डवर ठेवलेला असायचा. पिण्याचं पाणी त्यावरच्या मडक्यांत भरून ठेवलेलं असायचं. घराच्या बाहेर असं पाणी ठेवण्याची- आल्यागेल्या कुणालाही पाणी पिता यावं अशी पध्दत इथंच पाहिली.

घरात चुलीजवळ एखादं भांडं भरलेलं असायचं. भात शिजवण्यापुरतं. तवाही असायचा. किंवा मग एकमेकांकडून मागून घेत असतं. ओतभाकरी करायची पध्दत असे पण ती फारवेळा केली जात नसे. नवा लाल तांदूळ आला की तो नवा चवदार भात खाणं किती मनापासून करायचे आमचे वारली. तो खाऊन पोटं फुगायची आणि मग ढमाढम पादण्याची नि पाठोपाठ खदखदून हसण्याची स्पर्धा. त्या पादण्याचा जोरदार उत्सव हसण्याच्या घोषात सुरू रहात असे.

चांगलं सुग्रास अन्न म्हणजे काय हे माहीत असलेल्या आम्हाला त्या आनंदाने आतल्या आत चुपचाप गलबलून यायचं.
आता मात्र परिस्थिती बरीच बदललीय. भाताबरोबर तेल, भाज्या, कोंबड्या आहारात येऊ लागल्यात.
तेव्हा मात्र तेलाचा वापर फारसा नसलेलंच अन्न असे त्यांचं. स्निग्धांश, प्रथिने, चौरस समतोल वगैरे सगळं कुठेतरी दूरदूर कुणाच्यातरी पाठ्यपुस्तकांत मिटून राहिलेलं असायचं.

या समाजात कोंबडीही क्वचित, बकरा तर दुरापास्तच. गुरं पाळून दूध काढायचं त्यांच्या परंपरेत न बसणारं. म्हणून दूधदहीताक वगैरे प्रश्नच नसायचा. माहीत असलेले कंद उकरून भुजून खायचे. आठवडाबाजारात मोळ्या घेऊन गेलेल्या बाया परतताना चवळी, चणे-हरभरे ही कडधान्ये- उच्चारी च्यवळी, च्यनं- घेऊन कधीमधी येत. एक अगदी बारीकशी- क्वार्टरची किंवा त्यापेक्षाही लहान तेलाची बाटली भरून आणत. त्याचा उपयोग डोकीला लावाले, आणि कधीमधी आंबटातच थेंब दोन थेंब ओताले. आस्वलीतला एक भिवा डोल्हारी नावाचा वारली नियमितपणे एक मोठी बाटली तेल वापरायचा तर आख्खं गाव त्याला तेलची म्हणायचं.

कोंबडी हळदमीठतिखट लावून बारीक तुकडे करून चुलीत भाजायची. तांदळाच्या कालवलेल्या पिठाची ओतभाकरी करून तिच्याशी भाजके बोंबील, किंवा भाजलेलं खारं. आजोळ्याच्या बियांची सुकट घातलेली किंवा नुसती मिरची घातलेली चटणी खायची.

नदीचे मासे, पावसाळ्यात मुबलक मिळणारे बेलकडे म्हणजे खेकडे, कधीमधी गावणारे रानपक्षी काटक्यांच्या आगीत होरपळवून चुखून खाणे हे असलेच प्रथिनांचे सोर्सेस. पावसाळ्यात रानात मिळणाऱ्या लहान बोराएवढ्या शंखांतला- खुबं म्हणायचे ते- बाऊ मडक्यांत गोळा करून आणायच्या बाया.

त्यांच्या जेवणात धान म्हणजे भात हे मुख्य. कालवणासाठी आंबट घालायला चिंचा, नाही तर कैऱ्या, कुसुंबाची आंबटढाण फळं, काकडं, काही पिकवलेल्या भाज्या, स्वस्तात मिळवलेले सुके मासे वगैरे. हे सारं पाण्यात उकळत ठेवायचं. हे सगळं करताना ते सगळं पाण्यात तिखट, मीठ, चैनीसाठी लसूण ठेचून घालून उकळवायचं बस्स. बांबूचे कोंब त्यातच ढकलायचे. बोरं, करवंद, काहीही त्यात ढकलायचं... हीच चैन. बांबूच्या कोंभामुळे त्या सर्वाला एक उग्रस वास यायचा. माझी ते खाण्याची हिंमत झाली नाही कधी. ते पाणी भातात जिराकजिराक घालून भाताशी खायचं.

दिवाळीतला सर्वांचा लाडका मेन्यू म्हणजे भिजवून उकडलेल्या मीठ लावलेल्या चवळ्या, भाजलेले जाडे बोंबील आणि पानात वाफवलेली धानाची भाकरी.Top of Form

आमच्या सेंटरवर तशा बऱ्याच वस्तू होत्या. पण कधी कुठल्या वस्तू इकडेतिकडे झाल्या नाहीत कधी. साबणाची वडी झिजून बारकी झाली की मात्र हमखास गायब व्हायची. आणि मागून नेत कधीकधी ते लाल तिखट आणि मीठ. ते आम्ही आणून ठेवलेलं असायचं. लाल तिखट आणि मीठ घालून ‘च्यटना कुटून खांव’ हा आवडता कार्यक्रम असे. चिंचा, कैऱ्या, कच्ची करवंद, सुके बोंबील... सारे च्यटना कुटून खांवच्या रांगेत असायचे.

एक दिवस अक्षरं शिकायला येणाऱ्या सगळ्या पोरींनी मला ‘उंधी डोंगरावर ये आमच्याहारीच’ असा आग्रह चालवला. त्या बकऱ्या चारायला डोंगरात जायच्या. तो दिवस कायम लक्षात राहील. सकाळीच फक्त चहा पिऊन नि एक लहानसा पाव खाऊन मी निघाले त्यांच्यासोबत. परत कधी यायचंय वगैरे काहीच विचारलं नाही.

निघाले तेव्हा धनंजय हसला. तू जातेस? बघ बाबा... (तोवर आमचा एकमेकांना होकारबिकार काही झाला नव्हता.) मी निघाले. करडं नि शेळ्या आणि सातआठ पोरी, तीन पोरं, आणि एक मोठी बाई आणि मी असे आम्ही निघालो. पावसाचेच दिवस होते. डोंगर पावसात भिजून चिंब झालेला. सारे खडक चकचकीत किंवा मग हिरव्या मॉसने किंवा गडद हिरव्या शेवाळाने झाकलेले. शेवाळाने झाकलेले गडद काळेहिरवे खडक महा धोकेबाज. आपटी खाणारच. त्यावरून आम्ही सारे टणाटणा उड्या मारत चाललेलो. थोड्या वेळाने पावलांना आपोआप अक्कल येते कुठे टेकायचं नि कुठं नाही.

सोबतची सोनीबाय कंबरेला एक गाडगं बांधून चालली होती. दगडांतून चालताना वाकून काहीतरी वेचत होती आणि पदराच्या शेवात टाकत होती.. काय करतेय पाहिलं तर ती डोंगरातले खुबे किंवा गोगलगायी वेचत होती. तेव्हाच कळली ही खुबे खाण्याची खुबी. तिला विचारलं याचं काय करायचं. तर तिने केसातून एक हेअऱपिन काढली. आणि तिच्या टोकाने ते खुबे कसे उचकटायचे आणि त्यातलं मांस कसं गोळा करायचं ते दाखवलं. वाटेत करडं चरत थांबली आणि तिथं खुबं नसतील तेव्हा ती पटापटा ते खुबे पिनेने उघडून त्यातलं मांस गाडग्यात टाकायची. आंबट ब्येस हुतंय म्हणाली.

सूर्य बाहेर डोकावतच नव्हता त्यामुळे दिवस किती चढलाय हे कळायला मार्गच नव्हता. सोबत घड्याळही आणलेलं नव्हतं. किती वाजलेत हे भुकेवरूनच ओळखायचं होतं. शेवटी भूक कोकलायला लागली तेव्हा मी पोरींना विचारलं, आता घरी जायचं. त्या खिदळल्या. म्हटल्या हे मुग्ताबाय दमली. म्हटलं- नाही पण भूक लागली. तुम्हाला नाही लागली? तर त्या नुसत्याच खिदळल्या. सोबत एक रतना नावाचा मुलगा होता. शाळेत नियमितपणे जाणारा आणि नीट शिकत असलेला तो एकटाच मुलगा. तो म्हणाला. “हो भूक लागली. पेक तांव,(थांब जरा). मी आणतोय कायतरी.” ती पोरं पटापटा एका झाडावर चढली आणि गदागदा त्यावर नाचली. सगळीकडे हिरव्या टोकेरी फळांचा सडाच सडा पडला. सगळी पोरं वाकून ती गोळा करू लागली. चारदोन मीही उचलली. त्यांनी आणखीही दिली. पोरांनी जसं केलं तसंच मीही केलं. ते टपोऱ्या बोराएवढं फळ जाड हिरव्या-पिवळट सालीचं होतं. आणि सोलल्यावर आत पिवळसर तांबूस पारदर्शक सुंदर दिसणारा गर. खाल्लं. अरे देवा... देवच आठवला. इतकं आंबट फळ कधीच खाल्लं नव्हतं आधी. ती पोरंपोरी पटापट फळं सोलून खात होती.

“खा, मुग्ताबाय, रानात हेच खाया.” मी आणखी चारपाच फळं निकराने खाल्ली. जीभ जणू सुन्न झाली तेव्हा आणखी थोडी खाल्ली. त्या फळांचा परिणाम उलटाच होता. इतकं कडूआंबट आम्ल होतं त्यात की त्याने भूक वेडीपिशी झाली. त्या मुलांच्या जठराला कसलीकसली ‘सवं’ झाली असेल कल्पनाच करा.

नंतर संदर्भ शोधले, कोशिंब किंवा कुसुंबाची फळ अशी सर्रास कुठे खाल्ली जातात असा एकही संदर्भ मिळाला नाही.

सोनीबाय कुठंशी गायब झालेली. ती परतली. तिनं सोबत एक भाकरी आणि कवटाचा म्हणजे तिच्या घरच्या कोंबडीच्या अंड्याचा पोळा आणलेला. तिच्या जुनाट भिजक्या साडीच्या एका गाठीत एका पानात बांधलेली ती शिदोरी तिने सोडली. बाकीच्या या पोरांकडे काहीच नव्हतं. ती फळं खाऊन सारी ओढ्यावर भरपूर पाणी पिऊन पुन्हा रानोमाळ झाली. सोनीबायने मला तिच्यातली अर्धी भाकर आणि पोळा ऑफर केला. कशी घेणार होते मी. ही सारी पोरं उपासपोटी फिरत होती. सोनी म्हणाली, “तू खा मुघाबाय, त्यांचं काय नाय. सवं.” मी तिच्या शब्दाचा मान राखायचा म्हणून चतकोरातला नितकोर घास घेतला. त्यात मीठ नव्हतं काहीच नव्हतं. पण तो केवढा अलगद पोटात जाऊन समाधान देऊ लागला. मग तिने त्या भाकरीतले आणखी चार तुकडे जवळच खेळणाऱ्या चार पोरींना दिले. त्यांनी ते खिदळतच खाऊन टाकले... मग सोनीबाय वाटणीला उरलेली अर्धी भाकर खाऊन पुन्हा खुबं धुंडाळू लागली.

आमच्या पोरींच्या काय गप्पा चाललेल्या, काय खिदळणं चाललेलं, मला काहीसुध्दा आठवत नाही आता. मी भुकेनं झेलकांडले होते. वाटेत मिळेल तिथल्या ओढ्याझऱ्याचं पाणी पोटभर पीत होते. ते कितीवेळा रिकामंही होऊन जात होतं. कारण थंडगार पाऊस मधूनच भिजवत होता. कपडे अंगावरच सुकवत तशीच नेटाने चालत... ती पोरं बघ कशी असं स्वतःला दटावत चालत राहिले होते. कुसुंबाच्या फळांचा फराळ चाललाच होता त्यांचा. सप्टेंबरमधलं रान अगदीच कंजूस असतं, खायला काही म्हणून काही देत नसतं ते आपल्याला हे कळलं. नुसतंच हिरवं सौंदर्य- पोट नाही भरत त्याने. पोट भरलेलं असलं तरच भोवतीचं सौंदर्य डोळ्यांत उतरतं हा धडा आपोआपच शिकले. साग, ऐन, शिवण, कुसुंबांच्या ऐन गर्दीत काय खायला मिळणार?

अखेर एकदाचे सगळे परतीला लागले. सेंटरवर पोहोचले तोवर साडेचार वाजून गेले होते. कशीबशी जाऊन बसले आणि रामजीला विचारलं, काही आहे काय रे दुपारचं उरलेलं. काहीच नव्हतं. धनंजयने एक पाव शिल्लक ठेवलेला. त्यांचा नुकताच पिऊन झालेला चहा. त्यातला थोडा उरलेला. मी भुकेजून येणार याची खात्रीच होती धनंजयला. त्या दिवशी तो एक लहानसा पाव नि चहा किती महत्त्वाचा होता. दुकानातला पाव संपून गेलेला. त्यामुळे भात शिजेपर्यंत तेवढंच.

मी कुणाच्याही भुकेची काळजी अजूनही आपोआपच घेते याचं कारण त्यादिवशी अनुभवलेली, पोट चिरणारी भूक हेच अजूनही.

रोज संध्याकाळी शिकायला यायला टाळाटाळ का चालते तेही कळलं. रात्रीचं जेवण हेच बहुतेकांचं पूर्ण दिवसाचं एकमेव जेवण असे.

कुठे पुरे पडणार अक्षरओळख भुकेच्या हाकेला?

त्यांच्या पोटात घास पडल्यानंतर शिकवायला घ्यावं असं ठरलं. संध्याकाळी सहासात वाजता आमची शिकवणी सुरू व्हायची ती आता जेऊन झाल्यावर घेऊ म्हटलं. पण जेवल्यावर नाचाले जायचं नायतर दमणूक झाली म्हणून झोपून जायचं... तो अक्षरओळखीचा वर्ग काही धड पुरा झालाच नाही.

जे काही शिकायला मिळालं ते मलाच मिळालं. मला अनोळखी प्रांताची ओळख झाली.

एक घटना अशीच कायमची हलवून गेली. दिवाळीचे चार दिवस सारे वारली धमाल करतात. लाल भात,चवळी, भाजके बोंबील, पानातली भाकर, आणि ताडी या जोरावर सारं गाव झिंगलेलं असतं.

सगळेच ताडी पिऊन ‘भरां माजूंन्ना’ झुलत असतात. आम्ही आणि आम्हाला वेळोवेळी सेंटरवर ठेवण्यासाठी औषधं वगैरे विकत घेऊन देणारी काही मित्रमंडळी होती ती थोडे पैसे जमा करून बुंदीचे कडक लाडू आणि फरसाण-चिवडा घरोघरी नेऊन द्यायचा बेत केला. दिवाळीच्या पहिल्या दिवशी बोर्डीतून सामान घेऊन सेंटरवर जाऊन त्या पुड्या वगैरे रात्रीत बांधल्या. आणि दुसऱ्या दिवशी सकाळीच आम्ही निघालो. गावठाणातल्या बारापंधरा घरांतून वाटून झाल्यावर आम्ही नदीपार गेलो. तिथे एक वारली बाप्यांचा एक गट चुपचाप बसून होता. आम्हाला नदीतून येताना पाहाताच सगळे उठून उभे राहिले. जवळ आले.

त्यातला सोन्या आमचा सेंटरवर नेहमी येणारा मित्र. त्याने बातमी फोडली. “भिवान् वनश्याचं  डोचकं फोडलंय. तो काय जगत नाय.”

आम्ही सुन्न. भिवा अगदी शांत माणूस. ताडीपण न पिणारा. आणि वनशा- त्याचा धाकटा भाऊ सदा तराट. भिवा कष्टाळू तर वनशा काहीच न करणारा. कसं शक्य आहे...

भराभर आम्ही त्यांच्या घरापाशी पोहोचलो. हातातल्या पुड्या सोन्याला सर्वांना वाटायला सांगितल्या. भिवा दाराशीच उभा होता.

धनंजयने विचारलं, “का रे, भिवादा, काय केलं तू?”

तो ओशाळा हसला, आणि म्हणाला, “क्या सांगू. सकाळीच यून्ना शिव्या दिधेल आहें. म्हन म्हटला अक्कल घालावी. हातात बैलगाडीचा टेकाण आला त्येच घातलां.”

आत वनश्याच्या घरात गेलो. वनश्या रक्तबंबाळ होऊन पडलेला. डोकं चांगलंच फुटलेलं आणि चेहरा रक्ताने भरलेला. कुणालातरी धावत जाऊन सेंटरवरून डेटॉल, सोफ्रामायसिन, कापूस, बॅंडेज आणायला पाठवलं. गरम पाणी मागितलं. डोक्याखाली ठेवायला काही आहे का विचारलं. काही नव्हतंच घरात. त्याचंच एक फाटकं जुनं टीशर्ट दिलं त्याच्या बायकोनं. ते पाण्यात बुडवून आम्ही चेहरा साफ करायला सुरुवात केली. पुसून चेहरा स्वच्छ केला. रक्त वाहातच होतं. डेटॉल, सोफ्रामायसिन आल्यावर स्वच्छ बॅडेज, कापसाने जखम मी कापऱ्या हातांनी साफ केली. थोडी दाबून धरली. आणि सोफ्रामायसिनची ट्यूब त्यात जवळपास रिकामी केली.

पंधरावीस मिनिटं गेली असतील. मघा पाहिला होता त्यापेक्षा त्याचा चेहरा बराच बरा वाटत होता. डहाणूला न्यायला रिक्शा आणायला सायकल हाकत माणूस गेलेला. त्याला दवाखान्यात पोहोचवेपर्यंत तो जगला तर जगेल असं आम्हाला वाटू लागलं. वाडघे वारली म्हणू लागले- ‘नाय बाय, नाय धनजी, तो जगाय नाय आथा...’

एक तास असाच सरला. आणि मग एक रिक्शा आणि मोटरसायकलवरून पोलीस दोघेही आले. गावच्या पोलीसपाटलानेही सायकलवर जाऊन तक्रार केलेली.

पोलीस भिवालाही अटक करून घेऊन गेले आणि वनशाला दवाखान्यातही.

दिवाळीची वाट लागलेली.

दुसऱ्या दिवशी सकाळी आम्ही कोसबाडला एका मित्राच्या घरी येऊ म्हणून सांगितलेलं. तिथून डहाणूला जाऊ आणि वनशाला बघून येऊ म्हणून ठरवलेलं. दुपारी दोन वाजता कोसबाडहून डहाणूला गेलो. दवाखान्यात दारातच आस्वलीचे दोघे चोघे होते. कळलं- वनश्या टाकाला. वनश्या मेला. धनंजयला आत जाऊन प्रेत ओळखायला सांगितलं.

भिवा आत राहिला. केस सुरू झाली. दहा महिन्यांत भिवा सुटला. वनश्याच्या बायकोला नि पोरांना भिवाच बघायचा. वनश्या असतानासुध्दा. गावातल्या ज्येष्ठांनी तिला सांगितलं ‘तू त्याच्या विरुध जाऊ नको. तो बाहेर आला तं तुला सांभाळील. पोरांनाहुं सांभाळील. वनश्या कसाक होता नायतरी...’

घडलं ते डोळ्यांनी पाहिलेली ती एकमेव साक्षीदार होती. तिने अजिबात ब्र काढला नाही.

तक्रार केल्याबद्दल नंतर पोलीसपाटलाला खूप शिव्या पडल्या होत्या.

भिवाने नंतर खरंच सर्व जबाबदारी पेलली. शांत माणसाचा तोल ढळला तर काय होतं... नागर जनांत जे होतं तेच अनागर आदिवासींतही होतं.

------

एकदा एक मुलगा शांतपणे सेंटरच्या ओवरीत येऊन बसला. बाहेर येऊन बसला ते कळलंच नाही. मग कशालातरी बाहेर गेले तेव्हा दिसलं ते पोर. अख्खं डोकं खरजेच्या फोडांनी, चिघळलेल्या जखमांनी भरलेलं. भीतीच वाटली त्याचं ते डोकं पाहून. जाम किळसले. पण मग तोंड घट्ट मिटून सगळं साहित्य आणलं बाहेर. डेटॉल. बेंझिन बेंझोएट. कापूस. मग लक्षात आलं. याचे केस कापल्याशिवाय औषध नीट लागणार नाही. मग बारीक बॅन्डेज कापायची कात्री घेतली. जखमांना, टचटचलेल्या फोडांना लागू न देता केस कापणं महामुश्कील होतं. त्याला विचारलं, “दुखेल हं. घेशील ना करून?” त्याने मानेनेच होकार दिला. तो आलेला नागबंधपाड्यावरून चालत. मी सावकाश सावकाश सगळे मधलेमधले केस कापून काढले. डेटॉल आधी लावलंच होतं. सारखी कात्री डेटॉलने धुवून पुसून घ्यायला लागत होती. मधूनच रक्त पुसावं लागत होतं. कात्री लागल्यामुळे नव्हे, केवळ नाजूक झालेली त्वचा धक्क्यानेच फाटून पू-रक्त येत होतं. मधेच त्याचा चेहरा वर केला हनुवटीला धरून. ते पोर आवाज न करता टिपं गाळत होतं. सारा चेहरा ओला झालेला. “फार दुखं क्या... आता जिराकुच हां...”

तासभर की दोन तासभर कितीवेळ मी ते सारं साफ केलं आणि मग बेंझिन बेन्झोएटने माखून टाकलं. ते पाहायला बरीच पोरं बाजूने गोळा झालेली. पण कुणीही आवाज करीत नव्हतं. त्याला किती दुखत असेल, तो किती सोसतोय ते त्यांनाही कळत होतं.

त्याला सगळ्या आवश्यक त्या सूचना दिल्या. बेन्झिन बेन्झोएट तसंच अंगावर दोन दिस सुकू देस. धुवू नको. खाजवू नको. आणि परवा परत ये.

तो परवाच्या दिवशी परत आला. पुन्हा सारं डेटॉलने साफ केलं. कापसाने खरजेच्या खपल्याखवल्या काढून टाकल्या. नव्या पुळ्या डोकं वर काढत होत्या त्या कापसाच्या चिमटीनेच खरडल्या. पुन्हा बेन्झिन बेन्झोएटचा थर लावला.

मग दोन दिवसांनी पुन्हा. मग दोन दिवसांनी पुन्हा.

दहा दिवस संपले. पंधरवड्याच्या शेवटी ते पोर हसतच उड्या मारत आलं. आणि डोकं माझ्या समोर धरून बसून हसत राहिलं. मला खरंच खूप बरं वाटलं.

आज खरजेचं बरंचसं निर्मूलन झालंय त्या भागातून. असते, पण अशी जीवघेणी नसते. याबद्दल खरजेवर संशोधन करणाऱ्या आणि औषधं शोधून काढणाऱ्या वैज्ञानिकांना मी अजूनही दुवा देते. आणि पाणी, साबण परवडू लागण्यालाही.

केव्हापासून एक गुणगुण मनात होते आहे आठवणीतल्या त्या रस्त्याची.

घोलवड स्टेशन ते आस्वली गाव हे अंतर सात किलोमीटरचं. थोडं जास्तच. १९७८-७९मधली गोष्ट आहे ही. तेव्हा मोबाईल्स नव्हते, फोनही तुरळक असत. आस्वलीला जाणारी एस्टीबसही नव्हती. रिक्शाही जखमी झाल्याशिवाय पोहोचू शकत नसत.

घोलवड ते आस्वली, आस्वली ते घोलवड ही वाटचाल मी दर आठवड्यात दोनदा करत असे. असे नऊ-दहा महिने. सुरुवात केली ती जुलै महिन्याच्या ऐन पाऊसकाळात.

घोलवडला उतरलं की तिथून रेल्वेच्या पटरीवरून चालत बोर्डीजवळच्या लेवल क्रॉसिंगपर्यंत जायचं- (आता तिथे नवीन बोर्डी स्टेशनच झालंय.) आणि मग तिथून कच्च्या रस्त्याने आस्वलीपर्यंत.  जास्तीत जास्त एक तास दहा मिनिटांत पोहोचायचं असं मनात धरून झपझप चालत रहायचे. चालताना कधी सोबत असे कधी नसे. पण तो काळ मनात भीतीला स्थान मिळण्याचा नव्हता.

पावसाळ्यात रस्ता कापताना मधल्या रस्त्याने जायचा मात्र विचारही करवत नसे. पटरी टाकून खाली उतरून मधल्या शेताडीतून गेलं तर एक किलोमीटर अंतर कमी होत असे. पण पावसाळ्यात तिथं गच्च गवत, वेली-झाळ्या फोफावलेल्या असत. अनेक ठिकाणी चिखलाची डबकीही असत. तिथनं जाणं अवघड वाटे. त्यापेक्षा सरळसोट पटरीच्या फळ्याफळ्यांवरून पावलं टाकत जाणं जरा कंटाळवाणं वाटलं तरीही बरं असे. पावसाळ्यात पटरीच्या कडेनेही भरपूर दाटी झालेली असे. त्यामुळे खाली पाहून चालताना त्या हिरव्या गर्दीतले चेहरेही हसून साथ करत. लाल एरंड, वेगवेगळी गवतं, घोटवेलीचे ताणे, स्पिट बीटलच्या थुंकीचे फुगे, किडेमकोडेनाकतोडे...

बाजूने कधीतरी खडाडखडाड करत गाड्या जायच्या. एकादं कार्टं ओरडायचं, ओय किधर चले अकेलेअकेले... तेव्हा हिंदी सिनेमांची गाणी जास्त मातलेली नव्हती आणि लोकही. माझ्या पाठीवर खाकी हॅवरसॅक म्हणजे एक दणकट दप्तरच असायचं. अडचण नको म्हणून छत्री नसायचीच. फाटका रेनकोट पाठीवर दफ्तर राखायचा. तोही कशी भिजत चाललीय असं कुणी म्हणू नये एवढ्यापुरताच असायचा.

पटरी तुडवत लेवल क्रॉसिंगपाशी आलं की लगेच पलिकडे एक पाडा होता. चारपाच घरं होती. तिथं एक विहीरही होती. आधी औत्सुक्याने पाहात रहाणारी लाहानी पोरं नंतरनंतर ओळखीचं हसत. एकटं चालत असलं की एक स्वातंत्र्य असतं. आपली पावलं विशिष्ट लयीत टाकायची, वेडीवाकडी टाकायची, तहान लागली तर आकाशाकडे पाहात पावसात आ वासायचा. डोळ्यावर चष्मा असायचा तो काढून टाकायचा. शेजारच्या कुणाच्या चेहऱ्यावरचे भाव टिपायचा, किंवा कुणी आपल्याकडे काय कसं पाहातंय याची नोंद घ्यायचा प्रश्न नसायचा.

मी तेव्हा अगदी बारीक, काटकुळी होते. पण कडक. चालायचं काही वाटायचं नाही, भिजायचं काही वाटायचं नाही, उन्हात तापायचं काही वाटायचं नाही, अनवाणी पावलं कुरकुरायची नाहीत कधी. पायात साधीच चप्पल असायची. ती चिखलाला चिकटू लागली, तुटली की ती हातात घेऊन चपकचपक अनवाणी चालू लागायचे मी बिनधास्त. वाटेतल्या झाडाझुडूपांआड आटपून घ्यायलाही काही वाटायचं नाही. भुकेचं काही वाटायचं नाही, तहान लागली तर कुणाकडचंही पाणी घेऊन कसल्याही भांड्यातून प्यायला काहीही वाटायचं नाही. पाण्यातला काडीकचरा वगळून घोटघोट पाणी पिण्यात काही नवल नव्हतंच. सोबत सहजपणे घेऊन जाव्या अशा पाण्याच्या प्लास्टिकच्या बाटल्या नसत. लहान मुलांच्या वॉटरबॅग्ज नाहीतर मग जड काचेच्या बाटल्या हेच पाणी सोबत नेण्याचं साधन असे. त्यापेक्षा हे कुठेही पाणी पिणं सोप्प होतं.

पटरीचा रस्ता संपल्यानंतर कच्च्या रस्त्याला लागलं की चिखलाचं राज्य असायचंच. बैलगाड्यांनी पडलेल्या अस्पष्ट चाकोऱ्यांतून चुळकाचुळका पाणी साठलेलं असायचं. त्यांच्या मधल्या जागेतली जमीन जरा उंचवट्याची आणि घट्ट असायची. त्यावरून चालायचं. रस्त्याकडेला वीतभर वाढलेलं गवत असेल तर त्यावरून चालायचं. एकेक टप्पे ठरलेले असायचे. एक भलाचांगला पिंपळवृक्ष होता. तिथं बहुतेकवेळा कुणीनाकुणी विसाव्याला टेकलेलं असे. आपणही टेकायचं. कोठ् चाल्ले. आस्वाललं. आमी तं नागबंधावं जांव. चला हारीच जांव. असं काहीबाही बोलणं होई. किंवा मग डॅहॅणूंलं. बॉर्डीं जांव बाजारलं. अशी नेमकीच देवघेव होई. मग कोणी विचारे- धनजी नॅहीं... कोठ आहें,. आस्वाललं?  मुंबईलं. येनार आहें कां. हो येईल उंधी. उंधी? सांगजोस तेलं. – मिलला होतां म्हन.

मग येई नागबंध पाडा. तिथे सुंदरचं छोटंसं दुकान. तिथं पाणी पिऊन पुढे सरकायचं. मग रामजी भेसकरचं घर. तिथं हाक मारून पुढं. मग माझी खूप आवडती जागा. डावीकडे नदीचं वळण यायचं. तिथे वाटेवर झुकलेली झाडं, बांबूचं बेट असा एक सुंदर टप्पा होता. त्या तिथे रस्ता सोडून आत झाडीत घुसलं आणि नदीच्या काठाकाठाने गेलं तर आमच्या सेंटरच्या झोपडीच्या मागून जाता यायचं. आणि रस्ता नाही सोडला तर सरळ जाणारा रस्ता पुढे आता धरण झालंय तिकडे जायचा. आणि गावठाणपाड्याकडे आमच्या घराकडे वळणारा डावीकडे वळायचा. वळलं की पुन्हा उजवीकडे एक कवरी विणायचा ‘कारखाना’ होता. कवरी म्हणजे काय, तर पावसाळा उलटल्यानंतर भाताचे पेंढे सोनेरी सुकून गेले- त्याला वारली भाषेत पुली म्हणत- की ते विणून, गुंफून औषधाच्या काचेच्या बाटल्यांसाठी कव्हर्स विणली जात. नेआणीमधे त्यांची फुटाफूट होऊ नये म्हणून पॅकिंग. त्यानंतरच्या काही वर्षांतच पॅकिंगचं सामान बदललं आणि कवरी विणायचा कारखाना बंद पडला. तर तिथं गावातल्या पोरीसोरी कवरी विणत बसलेल्या असायच्या. एका कवरीला पंचवीस पैसे असा काहीतरी रेट होता.

मला बघून त्यांचा कल्ला झाला की बरं वाटायचं. राती येव हाँ चं भरघोस आश्वासन देऊन मला निरोप. तिथून दहा मिनिटांवरच आमचं सेंटर होतं. कुणीतरी मागून ओरडायचं- जा लाहौ. धनजी वांट हेंरत आहे. आणि हसू उधळायचं. धनंजय आणि माझं लग्न होणार याची अर्थातच आम्ही सोडून सर्वांना खात्री होती.

धनंजय किंवा प्रताप किंवा तिथे जाणारे कुणीही लोक चालताना बरोबर असले की चालताना मनाशी रमणं व्हायचं नाही. बोलण्यात, खिदळण्यात नाहीतर भांडण्यातच वाट सरायची. पण कितीतरी वेळा मस्तराम एकट्ने चालत यायला प्रचंड आवडायचं मला. सभोवारच्या अर्धा मैल परिसरात तर शांतीत शांती. कोतवाल, कावळे, बुलबुलांचे मधूनच आवाज. किड्यांची किर्रकिर्र, खुसफूस, सरड्यांची खसफस, डबक्यातून बेडूक दचकायचे त्यांची प्लॉपप्लॉप पळापळ, किंवा पाऊस पडत असेल तर ड्राँवड्राँव... आपल्याच पावलांचा आवाज फक्त सतत.

क्वचितच कधीतरी मला एकाटसुनसान रस्त्याने जाताना धास्ती वाटली असेल. पण ती धास्ती एखादी ओहोटीची लाट उगीच कुचमत पुढे यावी तशी असायची. मी अनेकदा सकाळीच निघून दुपारी पोहोचणाऱ्या गाडीने येत असे. म्हणजे आईबाबांचा आग्रह दिवसाउजेडी जा एवढाच असायचा बिचाऱ्यांचा. पण अकरा वाजता घोलवडला पोहोचलं की ऐन मध्यान्हीच्या उन्हातून चालावं लागायचं. जुलै-ऑगस्टमधे ठीक होतं. सप्टेंबरमधे कधी पावसाने दडी मारलेली असली की चटचट तापायचं सगळं. मधूनच आकाशाकडे विनवून पाहात, सावळ्या ढगांसाठी डोळे लावत चालायचं. ऑक्टोबर मध्यावर चिखल सुकू लागलेला असे. मग एकदा आम्ही प्रथमच पटरीने न जाता पटरीवरून खाली उतरून त्या मधल्या रस्त्याने गेलो. काय सुंदर वाट होती ती. दुतर्फा शेताडी नाहीतरी उंचवट्यांवरल्या झाडांच्या रांगांत गुंतलेल्या वेली. कुठेतरी मधेच लपणातून डोकावणाऱ्या वारली झोपड्या.

मग नंतरच्या सगळ्या फेऱ्या त्याच वाटेने झाल्या. पाऊण मैल अंतर कमी असेल तसं त्या वाटेने पण वेळ जवळपास तेवढाच जायचा. कारण खुणावणारे थांबे जरा जास्तच होते. वाटेत आदिवासी ग्रामसेवकाचंही घर होतं. तिथं पाणी प्यायला थांबल्याशिवाय त्याच्या पोरांशी गप्पाटप्पा केल्याशिवाय पुढं जाताच येत नसे. शिवाय वाटेत बोरंही थांबवायची. काहीच नाही मिळालं तर तोंडात टाकायला गुंजेचा गोड पाला तरी देतच असे उदार वाट...

एक जागा होती- सरळ बैलगाडीच्या चाकोऱ्यांनी पाडलेली वाट. तिचं पुढचं टोक म्हणजे आंधळं वळण. पलिकडून कुणी येतंय का दिसायचंच नाही. कुठलंतरी रहस्य त्या वळणापलिकडे भेटेल की काय अशी हुरहूर लावेल असं वळण. तिथंच थांबून रहावं किंवा तिथून पळत सुटावं असं काहीसं वाटायचं. पण दोन्हीपैकी काहीच कधी केलं नाही. संथ गतीने चालतच रहायचं. एकदा त्या वाटसांदीत शिरले आणि मागून कर्रकर्र ऐकू येऊन थबकले. आस्वलीचा दत्तू बैलगाडीवर बसून येत होता.  मला बघून आनंदात ओरडून त्याने बैलगाडीत बोलावलं. “चल, हारींच जांव.” मी आनंदाने पुढच्याच बाजूने चढायला गेले- गाडीत बकरीच्या लेंड्या भरलेल्या! मी पाहातच राहिले. तेव्हा दत्तू म्हणाला- “क्या नॅहीं हॉत. बस, झटं.” मी त्या वाळक्या लेंड्यांच्या घुळघुळ्या गादीवर आरामात बसले. थोड्या वेळाने आपण कशावर बसलोय वगैरे विसर पडला आणि  चाळीस मिनिटांचा चालचाल रस्ता बैलपावली वीस मिनिटांत संपला. त्या लेंड्या कुणाच्या तरी बागेत घालायला दत्तू चाललेला.

मग एकदा संध्याकाळची गाडी लेट झाली. आणि हिंवाळी तोकड्या दिवसांत साडेसहालाच अंधार झाला. घोलवडला आमच्या सेंटरच्या शेजारच्याच झोपडीत रहाणारा दशमादा भगत आणि त्याची बायको नि एक पोरगी भेटले- मग काय- “चल, हारींच जांव.” दशमादा भगत म्हणजे ताडीबहाद्दर. पण आता हारींच म्हणजे हारींच. सुटकाच नव्हती. ते सगळे रमतगमत चालत होते. मी सांगितलं- चालां झटं... लाहौ करा... तर हसले माझ्या घाईला. आणि मधेच दशमादा सुळ्ळकन एका घराकडे वळला. तोवर इतका अंधार मिट्ट झालेला की एकट्याने जाते म्हणण्यातही अर्थ नव्हता. डोळ्यात बोट घातलं तरी दिसणार नाही. मग त्यांचं साग्रसंगीत ताडी गरम करून पिणं सुरू झालं. फक्त चुलीतल्या निखाऱ्यांचा उजेड आणि वर दिसणारी आकाशगंगा. मग चिंता सोडून आकाश भरून घेतलं, ते आजवर पुरलंय. अखेर साडेनऊपावणेदहाला मंडळी हालली. आणि म्हटली- चंलां, आता जांव झटं. मुघाबायला लेट झालां. चांला झटं. लाहौं. साडेदहाला सेंटरवर पोहोचले तेव्हा धनंजय, प्रताप सगळ्यांनी हजेरी घेतली. मागे दशमादा तराट उभा. ओय- क्याला कजा करता. आम्हीं हारींच आलो. सगळं सांगितल्यावर सगळे हसूनहसून मेले. दशमादाची सोबत म्हणजे लेटच.

पाठोपाठच्या एका संध्याकाळी घोलवडला उतरले आणि त्याच लाडक्या मधल्या रस्त्याने चालू लागले. तर एक वारली तरूण मुलगा पाठोपाठ आला.

कोठ जास? आस्वाल?

हो.

सेंटरवर?

हो. तू कुठला.

मी जेठू. डोल्हारपाड्यात. चल, हारींच जांव.

हारींच जांव.

दे तुझी ब्याग घेतो.

राहू दे. हलकीच आहे.

मग तो कुठे असतो, काय करतो वगैरे जुजबी चौकशी करून आम्ही चालू लागलो. तोही पूर्वी सेंडरवर येत असे म्हणाला. आता उंबरगावला सायकलच्या दुकानात कामाला होता.

आम्ही चांगले भरभर चालत होतो. थोड्या वेळाने मी पाणी प्यायला थांबले तेव्हा तो पुढे जाऊन उभा राहिला. त्याला वाटलं असावं पाणी प्यायले म्हणजे मी दमले असणार. म्हणाला, देस् तुझी ब्यॅग, मी घेतो. दिली.

सेंटरवर पोहोचण्याच्या जरा अलिकडेच डोल्हारपाड्याचा फाटा होता. त्याने मला बॅग दिली नि तो निघाला. म्हटलं चल सेंटरवर चहा प्यायला. तर नको म्हणाला. आणि झुळकन्न् नाहीसा झाला.

मी पोहोचल्यावर सहजच सांगितलं की मला असाअसा जेठू नावाचा मुलगा भेटलेला. दत्तू, धर्मा, बाबू, धनंजय सर्वांचीच तोंड पालटली. मग तो असा होता का तसा होता का... मी सांगत गेले. तो उंबरगावला सायकलच्या दुकानात कामाला आहे म्हणून सांगितल्याचं सांगितलं. माझी बॅगही त्याने उचलल्याचं सांगितलं तसं सगळ्यांचेच हात कप्पाळावर गेले.

“आणि परत पण दिली?”

“हो…”

“अरे तू म्हणजे थोर आहेस बाबा. अगं तो जेठू म्हणजे- फरार आहे. चोर आहे. कुणालातरी मारलंही होतं म्हणतात.”

“आता मला कसं कळणार. आणि माझ्याशी नीट बोलला. बॅगही परत दिली ना. मग झालं तर.”

पण त्यानंतर माझं संध्याकाळी एकट्याने सारा रस्ता चालत येणं सर्वानुमते बंद करण्यात आलं.

त्यानंतर काही महिन्यांनी कळलं जेठूचा कुणीतरी खून केला. मिटला तो.

सात किलोमीटरच्या वाटचालीत एका एकट्या मुलीबरोबर तो भलेपणानेच वागला होता हे तर मिटत नाही.

नंतर मी सांध्यरंग वाटेवर उतरलेले पाहिले ते धनंजयच्याच सोबतीने, पायाखाली चांदणे उलगडलेले पाहिले तेही त्याच्याच सोबतीने.

दिवसाची टळटळीत वाटचाल मात्र अनेकदा एकट्याने करायची संधी घेत राहिले. आजवरही...

आस्वलीला पावसातून पोहोचायचो तेव्हा बरोबर अनेकदा पातीचहाची जुडी नि चार काड्या पुदिना अशी वीस पैशाची जुडी किंवा आठ आण्याच्या तीनचार जुड्या घेऊन जात असू आम्ही. 
हाडापर्यंत भिजत, कातडं लिबलिब होईपर्यंत पाणी मुरवत पाच मैल तुडवत गेलं की जे कुणी घरात म्हणजे सेंटरवर असे त्याने दुरूनच पाहून रॉकेल असेल तर स्टोव् नाहीतर चुलीतली आग पेटवलेली असे. भांड्यात पाणी तापत टाकलेलं असे. त्यात ती अख्खी जुडी लोटून देऊन- भरां उकळू देजोस हौ.- चहा-साखर आणि दुधाची भुकटी सावकाश लोटायची. मग आमचे एनॅमलचे मग्ज भरून तो पातळ लज्जतदार, गोड चहा आम्ही सारे घ्यायचो. चहात बुडवायला बडबडच असायची हातातोंडाशी.

आता एक धाकला मित्र विचारतोय- तुमच्याकडे तेव्हा रमबिम नसायची कां... म्हटलं तेव्हा पैका फार महाग होता लेका. परवडायचं नाही काही. ताडी प्यायला परवडायची. पण मी ती उगीच चवीपुरती चाखलीय.

ताडी पिण्याची गंमत. मुलगा नि मुलगी यांनी एकमेकांना संगतीच जगण्याचा होकार दिला की नाही यासाठी एक परीक्षा असे. मुलगा मुलीला सुर प्यायचं- म्हणजेच ताडी प्यायचं निमंत्रण देत असे. ती हो म्हणाली तर पटली. नाही म्हणाली तर कटली. असा हिशेब.

धनंजयची नि माझं बराच काळ भवति- न भवति चाललं होतं. म्हणजे म्हटलं तसं- सारा गाव जाणत होतं की आम्ही नवरास् न बेहलसं. पण आमचंच नक्की होत नव्हतं.

मग जानेवारीच्या एका पौर्णिमेच्या आदल्या रात्री आम्ही एकमेकांना फायनल हो म्हणून टाकलं. ती बातमी पोरांना रात्रीतच कळली होती. ती सकाळी पसरलीच.

मग “धनजी, मुग्ताबायला सुर पाज. पियाली तरच खरं.” असं प्रत्येकानेच सांगून झालं.

मग नदीचं पात्र ओलांडून आम्ही गेलो. तिथं ताजी काढलेली गोडी ताडी धनंजयने मला ऑफर केली. आणि मी ती एका पानाची दोन टोकं चिमटून धरलेल्या द्रोणातून प्यायले बा. मग बातमी अधिकृतपणे पसरली. चिडवणे, मस्कऱ्यांना ऊत आला. अशी सुर प्यायची गंमत... धनंजय ताडी पिणं एंजॉय करायचा. मला नाहीच आवडली तिची चव कधी. पण हा संदर्भ मात्र खूप गोड वाटला.

गोडच होते आमचे वारली मित्रमैत्रिणी.

एकदा सगळ्या पोरींनी रात्रीचा अक्षरओळखीचा वर्ग झाल्यावर मला नाचायला यायचं आमंत्रण दिलं. आणि लक्षमने सांगितलं की- “मुग्ताबाय, तू आज नाचाले माझी साडी नेस हौ.” तिनं साडी दाखवायला आणलीच होती. बोर्डीवरून आणलेली नवी कोरी हिरवीकंच लालछटेची मऊ सुती साडी.

मी म्हटलं अगं नवी साडी आहे. तूच नेस. “नाहें. आज तू. उंधी मी. बघ कशी मस्स्तं दिसशील. तू तं पारशीन जशी गोरीगोरी नं.”

तिचा आग्रह खरा होता. मी ती साडी नेसले अखेर. मग कौतुक- बघ कशी पार्शीनजशी नांगाय...

मग नाचायला गेले. ती साडी तशी बरीच मोठी होती. ती घेऊन मला काही नाचता येत नव्हतं. पण त्यांनी मला फेरात सावरून घेतलं. हसणं, खिदळणं... धमाल. रात्री घरी परतल्यावर तिला साडी घडी करून परत दिली.

दुसऱ्या दिवशी पाहिलं लक्षम ती साडी नेसून आलीच. तिने आता त्या साडीचे दोन भाग केले होते. एका साडीत दोन साड्या... एक तिला, एक तिच्या आईला. म्हणून तिने काल रात्री घाई केली होती. फाडायच्या आधी आखुटच साडी मुग्ताबायला नेसवायची होती...

कधी न विसरण्याची गोष्ट. कोण नवी साडी घडी मोडायला देतं सहजपणे- आई मुलीला नाहीतर सुनेला देते ते सोडलं तर...

ब्लोमेनमार्क्ट आणि गे परेड- रंगच रंग

उद्या अमृता येणार होती. आणि आमचा परिवार पुन्हा एकदा काही दिवस एकत्र रहाणार होता. अचानक अमस्टरडॅम खूपखूप प्रिय वाटून गेलं...

अमृता घेंटहून ट्रेनने येणार होती. त्यामुळे तिला घ्यायला स्टेशनला गेलो. तिला ट्रामच्या पाच नंबरच्या स्टॉपवर थांबायला सांगितलेलं. हा ऑगस्ट महिन्यातला पहिला शनिवार. दरवर्षी ऑगस्ट महिन्याच्या पहिल्या शनिवारी अमस्टरडॅमच्या सुप्रसिध्द कॅनाल्समधे गे परेड असते हे वाचलं होतं. साऱ्या शहरभर एलजीबीटीक्यूचे रंगीत ध्वज फडकले होते. अनेक इमारतींच्या घरांतून त्यांचे रंग झळकवणाऱ्या फिती सोडल्या होत्या. स्टेशनजवळ ही रंगीबेरंगी गर्दी होती. इंद्रधनुष्ये अवतरलेली. बऱ्याच लोकांच्या अंगावर गुलाबी कपडे होते, शाली, स्कार्व्ज गुलाबी होते.

विरुध्दलिंगी आकर्षण आणि स्त्री किंवा पुरुष असणे हेच तेवढे नॉर्मल मानणाऱ्या मानवी जगाने बाकी साऱ्या लैंगिकतेला धर्माच्या आणि सत्तेच्या मदतीने शतकानुशतके दडपून टाकलेले. गेल्या शतकाच्या उत्तरार्धात जगात निदान काही देशांत या वेगळ्या माणसांना ओळख मिळाली. त्यांच्या प्रेमाला मान्यता मिळाली. नेदरलॅन्ड या देशाचा दिल तर फार उदार. इथे कुणाच्याही व्यक्तिगत आवडीनिवडी, कपडे, लैंगिकतेच्या निवडींवर कुणी हिंसक प्रतिसाद सोडा आक्षेपही घेत नाही. माणूस म्हणून तुम्ही चांगले वागलात की पुरते. तर इथल्या अमस्टेल नदीत, कालव्यांच्या जाळ्यांतून आणि अमस्टरडॅमच्या कुशीत शिरलेल्या उपसागराच्या पृष्ठावरून ती परेड जाते. या परेडसाठी जगाच्या कानाकोपऱ्यातून वेगळ्या लैंगिकतेचे लोक येतात. वर्षानुवर्षं आपल्या वेगळ्या लैंगिकतेच्या दडपणाखाली झुरमडून राहिलेले लोक या निमित्ताने मोकळ्यावर येऊन आपले भय झुगारून देतात, तू एकटाच असा जीव नाहीस असे सांगायला इतर समानशीलांची साथ त्यांना मिळते. आज इथे सर्वसाधारण लैंगिकता असलेली ‘नॉर्मल’ माणसेही त्यांचे खुल्या मनाने स्वागत करतील. त्यांचा नॉर्मल जगण्याचा हक्क मान्य करतील. एलजीबीटीक्यू म्हणजे एल-लेस्बियन-समलिंगी आकर्षण असलेल्या स्त्रिया, जी- गे- समलिंगी आकर्षण असलेले पुरुष, बी-बायसेक्सुअल म्हणजे उभयलिंगी आकर्षण असणारे लोक, टी- ट्रान्सजेन्डर- विचित्रलिंग- किंवा ज्या लिंगाची लक्षणे आहेत त्यापेक्षा वेगळे वर्तन असणारे लोक आणि क्यू- क्वीअर यात लैंगिकतेचा सगळाच घोळ झालेली माणसे येतात. साऱ्या जगात अशी कोट्यवधी माणसे आहेत. मागासलेल्या देशांत, समाजांत त्यांचे जगणे मुश्किल होते. आपला वेगळेपणा न लपवता असा मोकळा श्वास घेता येणे अनेक प्रांतांत अशक्य आहे.ण आणि

तर आज अमस्टरडॅममधे या वेगळ्या लोकांची आणि त्यांचा केवळ माणूस म्हणून विचार करून त्यांच्या लैंगिकतेच्या हक्काला मान्यता देणारी मिरवणूक असणार होती. ही परेड संध्याकाळी सुरू होणार होती. पण लोक यायला सुरुवात झालेली.

त्या रंगीबेरंगी गर्दीत अमृता दिसली आणि आमच्या डोळ्यात रंग उतरला. आता काही दिवस तरी आम्ही एकत्र असणार होतो. अरूणही संध्याकाळी येणार होता. आम्ही बस पकडून फ्लॉवर मार्केटला गेलो. सिंगेल नावाच्या एका शांतसुंदर कालव्यात पार्क केलेल्या हाउसबोट्सवरच हे फ्लॉवर मार्केट होतं. हे छोटंसं फ्लॉवर मार्केट. खरं हॉलंडचं घाऊक फ्लॉवरमार्केट हे नव्हे. याला फ्लोटिंग फ्लॉवर मार्केट म्हणतात. ब्लोमेनमार्क्ट. एका रांगेत पार्क करून ठेवलेल्या हाऊसबोट्सच्या फळ्यांवर अंथरलेली ही फुलांची दुकानं. चौघेजण एकत्र फुलांफुलांतून चालत निघालो... सारे मनातले काटे दूर गेले.

तिथे वेडच लागायची वेळ. इतके रंग, इतके आकार, एक हलकासा सुवास... छतावर सुकवलेल्या फुलांचे गुच्छच गुच्छ लटकवलेले...

ट्यूलिप्स पाहायची संधी नव्हती पण फिर कभी म्हणत समोरच्या फुलदाटीला सरआँखोंपर घेतलं.

काही खरेदी न करतो तरच नवल. तिथं फिरफिर फिरलो आणि मग पुन्हा स्टेशनसमोर म्हणून जायला निघालो. अमस्टरडॅम स्टेशनच्या समोरून वाहणाऱ्या अमस्टेल नदीच्या पात्रातून सुटणाऱ्या लाँचेस एका कठड्यापाशी उभ्या होत्या. अरूण यायचा होता पाच वाजेपर्यंत. आत्ता वाजलेले पावणेचार. सहज लाँचफेरीची चौकशी केली तर ती शेवटचीच सुटणारी लाँच होती. पाऊण तासाची फेरी असणार होती. पाच वाजेपर्यंत सहज परतू अशा विचाराने उतरलोच. तिकिट काढताना लक्षात आलं की तो तिकिट देणारा, लाँच चालवणारा, त्याचा एक सोबती असे तिघेही जरासे टिप्सीच होते. हसून डुलून कायकाय बडबड चाललेली. तेवढ्यात तिकिटवाल्याने शंभर युरोमधले पैसे परत न देता पन्नास युरोची नोट असल्यासारखे पैसे परत दिले. मी त्यांचा टिप्सीपण पाहून सावध होते म्हणून बरं. दिले परत उरलेले पन्नास युरो त्याने सॉरीबिरी म्हणून. लाँचचा साहिल तर एकदमच धुंदखूष होता. आसपासच्या गुलाबी वातावरणाचा रंग त्याच्या डोळ्यात उतरलेला. बोटीत चढणारे सगळेच आनंदात होते. तो व्यवच्छेदक गुलाबी रंग ल्यालेले बरेच जण होते. गुलाबी पिसांचा स्कार्फ गळ्याभोवती गुंडाळलेला एक तरूण आणि त्याचे मित्रमैत्रिणीही आमच्या लाँचमधे चढले.  लाँच निघाली. डच साहिल एकदम छान माहिती देत होता. प्रत्येक कालव्यातून जाताना कडेच्या घरांचा इतिहास सांगत होता, सायकलींनी खचाखच भरलेले स्टॅण्ड्स दाखवत होता, अमस्टरडॅममधे सायकल चोऱ्या कशा होतात आणि मग लोक तात्पुरत्या म्हणून चोरलेल्या सायकली कालव्यात कसे टाकून देतात तेही सांगत होता, नाझी कालखंडातल्या कहाण्या, युध्दातल्या प्रसंगांची साक्षीदार घरे, सर्वात लहान-निरुंद घर वगैरे सारं काही नीटच सांगत होता. आणि मग आम्ही जेव्हा खाडीच्या पृष्ठावर आलो तेव्हा सारा माहौल बदललेला. गे परेड सुरू झाली होती. सजवलेल्या बोटींतून येणारी आनंदी मंडळी, स्वतःच्या जसं आहे तसं असण्याचा अभिमान मिरवत होती. त्यांच्या वेषभूषा, रंगभूषा सारे एका आनंदजत्रेचे रूप होते. त्यांची मौजमस्ती पाहायला, त्यांना आम्ही तुमच्या वेगळेपणाचा आदर करतो, तुम्हीही मजेत जगा असं सांगण्यासाठी साऱ्या पुलांवरून, काठांवरून लोकांनी गर्दी केली होती. बीअर पीत काही लोक कालव्यांतही उतरले होते. कुणी रंगीबेरंगी फुगे सोडत होतं, कुणी कॉनफेटीचा वर्षाव करीत होतं... गाणी आणि नाच होतेच. पण कानठळ्या बसत नव्हत्या. समोरून येणाऱ्या प्रत्येक आनंदनौकेवरच्या प्रवाशांना हात करीत, हसत खिदळत आम्हीही चाललो होतो. तेवढ्यात दोन पोलिसनौका आमच्या मागून आल्या आणि आमच्या लाँचला त्यांनी थांबवलं. तो मार्ग आज इतर बोटींसाठी मोकळा नव्हता- तरीही आमचा खोडकर साहिल त्यात घुसला होता. मग त्याने अज्ञान व्यक्त करीत क्षमा मागितली. आणि त्यांनी त्याला मागे परतायला सांगितलं. आता वेढा लांबचाच पडणार होता. त्या डँबिस प्राण्याने आमच्याकडे वळून- क्षमा करा तुम्हाला माझ्यामुळे अर्धातास ज्यादा बोटराईड करावी लागणार आहे असं डोळे मिचकावत सांगितलं. सगळे हसत ओरडले... आता आमचा प्रवास त्या गे-परेडच्या रांगेतच सामील होऊन सुरू झाला. पाहाणारांना आणि गे परेडवाल्यांनाही ही गडबड कळत होती. ते आमचं चुंबनं उडवून स्वागत करीत होते, हसत होते. सगळीच धमाल. आमचा साहिल म्हणजे हिरोच झाला. कितीतरी वेळ गे परेडमधून जात राहिल्यानंतर अखेर एके ठिकाणी त्याला पुन्हा एकदा कालव्याकडे वळावं लागलं. आणि मग एका शांत गहिऱ्या कालव्यातून आम्ही आनंदयात्री पुन्हा पहिल्या ठिकाणी पोहोचलो.

इथेही पुलावर आता सगळ्या आनंदी लोकांची गर्दी परेड बघायला लोटली होती. त्यात लिंगभेद नव्हता, वयाचेही बंधन नव्हते. मानवी अस्तित्वाचा तो सोहळा होता. असा अचानकपणे हा सोहळा इतक्या जवळून पाहाता आला हा निव्वळ योगायोग. प्लान करूनही हे साधलं नसतं. कुठेतरी एका ठिकाणी थांबून पाहावं लागलं असतं तर आम्ही कदाचित् ते पाहात थांबलोच नसतो.

शुध्द मराठीत सॉल्लिड म्हणतात तशी धम्माल आली.